T oshkent moliya instituti

15.5. Foiz stavka differensiali
Hanuzgacha, tahlillarimiz foiz stavkasi kichik ochiq iqtisodiyotda dunyo foiz stavkasiga teng bo’lishi to’g’risidagi fikrni ilgari surmoqda: r = r*. Ma’lum darajada, foiz stavkasi butun dunyoda bir biridan farqlanadi. Biz hozir tahlillarimizni xalqaro foiz stavkalari differentsiyasining sabablari va oqibatlarini hisobga olgan holda kengaytiramiz²³.
Mamlakat riski va valyuta kursi narxlari bo’yicha tahminlar
Yuqorida tahmin qilganimizdek, kichik ochiq iqtisodda dunyo foiz stavkasi orqali aniqlanadi va bunday holatda biz narxning pasayishiga ko’proq e’tibor qaratgan edik.
Agar mahalliy stavka foizi dunyo savka foizidan yuqori bo’lsa, xorijdagi insonlar ushbu davlatga qarz berib, mahalliy foiz stavkasini pastga qarab yo’naltirishi to’g’risida gapirib o’tgan edik.
Agar mahalliy stavka foizi dunyo stavka foizidan pastda bo’lsa, mahalliy aholi mahalliy foiz stavakasini balandga chiqargan holda xorijdagilarga pul beradi va katta daromad ko’radi. Oqibatda mahaliiy foiz stavkasi dunyo foiz stavkasi bilan tenglashadi.
Nima uchun ushbu mantiq doim qo’llanmaydi. Bu erda ikkita sabab mavjud. Ushbu sabalarning eng muhimi mamlakat riski hisoblanadi.
Investorlar AQShdan davlat obligatsiyalarini sotib olganda yoki AQSh koporatsiyalariga kredit olganda, ular stavkalarni to’lashga to’la amin bo’ladilar.
Aksincha, bir qancha rivojlanmagan mamlakatlarda, revalyutsiya yoki boshqa siyosiy siquvlar kreditni pulini qaytarishga to’sqinlik qiladi qo’rquv ma’lum miqdorda haqiqatga yaqin hisoblanadi. Bunday mamlakatlardagi qarzdorlar qarz beruvchini bu kabi riskdan ozod qilish uchun yuqori foiz stavkasini to’lashiga to’g’ri keladi. Boshqa bir foiz stavkasining mamlakatlararo har xilligining yani bir sababi valyuta kursining o’zgarib turish tahminidir. Masalan, deylik odamlar Meksika pesosi AQSh dollari qiymatiga nisbatan pasayib ketishini tahmin qilmoqda. So’ngra kredit pesoda to’lanadigan bo’lsa, demak kredit dollarda amalga oshirilishidan ko’ra qadrsizroq valyutada to’lanadi. Ushbu tahmin qilinayotgan zararni qoplash uchun Meksika valyutasining foiz stavkasi AQShning foiz stavkasidan yuqoriroq turadi.
Shunday qilib, har ikki davlat riski va kelajakda valyuta kurslarining o’zgarish tahminlari, shuningdek kichkina ochiq iqtisodning foiz stavkalari dunyodagi boshqa iqtisodiy jarayonlardagi foiz stavkasidan farqlanishi mumkin.
Mandell-Fleming modelidagi differentsial
Mandell-Fleming modeliga foiz stavkasi differentsialini kiritish uchun, biz birinchi navbatda kichkina ochiq iqtisodiyotdagi foiz stavkasi dunyo foiz stavkasi qo’shilgan risk ortishi orqali aniqlashini tahmin qilgan edik:
r = r* + θ
Risk ortgan mamlakatda kreditni tashkillashtirish bo’yicha siyosiy riskni anglash va haqiqiy valyuta kursida kutilayotgan o’zgarish orqali aniqlanadi.
Shu maqsadda, risk ortishi egzogen sifatida riskidagi o’zgarishlarning iqtisodga qay darajada ta’sir ko’rsatishini tahlil qilish uchun olishimiz mumkin. Ushbu model oldingi modelga juda ham yaqin hisoblanadi. Ikkala holat tenglamasi qo’yidagicha
Y= C(Y— T) + I(r* + r = r* + θ) + G + NX(e) IS*,
M/P= L(r* + r = r* + θ,Y) LM*.
Har qanday berilgan fiskal siyosati, pul siyosati, narx darajasi va qo’shimcha haq riski, ushbu ikki formulada kirim darajasi va mahsulot, shuningdek pul bozorini tenglashtiruvchi kirim darajasi va valyuta kursini aniqlashtirmoqda. Barqaror qo’shimcha haqni hisobga olgan holda, pul, fiskal va savdo siyosati qurollari biz allaqachon ko’rib chiqqanimizdek ishlaydi. Deylik siyosiy tartibsizlik davlatning r = r* + θ risk premiumini (risk premium) oshirishga sabab bo’ladi. Chunki r= r* + r = r* + θ, ushbu holat to’g’ridan to’g’ri amalga oshuvchi ta’sir hisoblanib, bunda r mahalliy foiz stavkasi oshishiga sabab bo’ladi. Yuqoriroq stavka foizi, o’z navbatida ikki xil ta’sirga ega. Birinchisi IS* chizig’ining chap tomonga qarab o’zgarishidir, chunki yuqoriroq foiz stavka sarmoyani qisqartiradi.
Ikkinchisi, LM* chizig’i o’ng tarafga qarab o’zgaradi, chunki yuqori stavka foizi pulga bo’lgan ehtiyojni qisqartiradi va bu har qanday berilgan pul hajmi uchun ancha yuqori darajada bo’lgan daromadni amalga oshirishga imkon beradi. [Eslatib o’tamiz Y M/P = L(r* + r = r* + θ, V) formulasini qoniqtirishi kerak..] 12-11 rasmda ko’rsatilganidek ushbu ikki o’zgarishlar daromadni oshirishga va valyutani qadrsizlanishiga sabab bo’ladi.
Ushbu tahlil muhim mohiyatga ega hisoblanadi: valyuta kursi to’g’risidagi tahminlar qisman o’z-o’zini oqlaydi. Masalan, deylik odamlar Meksika pesosi kelajakda o’z qiymatini oshirishiga ishonmaydilar. Sarmoyadorlar Meksika aktivlari bo’yicha katta risk premium (qo’shimcha haq riski)larini tarqatishadi. Bu kabi salbiy tahminlar Meksika stavka foizini oshiradi va ko’rib chiqqanimizdek Meksika valyutasi qadrini tushiradi. Shunday qilib, valyuta o’z qiymatini
yo’qotadi degan tahminlar uni bugungi qiymatini yo’qolishiga ham sabab bo’ladi.
Yana bir hayron qolarli va balki unchalik me’yorga to’g’ri kelmaydigan tahmin tahlillaridan biri r = r* + θ o’lchov orqali mamlakat riskining o’sishi hisoblanadi.. Ushbu holat 12-11 rasmda LM* chizig’idagi o’ng yo’nalishdagi o’zgarish orqali o’z aksini topgan. Bunda valyuta sof eksportni qatta miqdordagi pul hajmiga bo’lsada ushlab turibdi, natijada esa umumiy daromad ko’tariladi.