T oshkent moliya instituti

Makroiqtisodiy tadqiqot va taraqqiyot
Endogen o`sish modeli ikki sohada texnologik taraqqiyotni tushunishni taqdim etadi. Ammo hali ham bilimning yaratilishi ibtidoiy sarguzashtdir. Agar tadqiqot natijalari haqida o`ylasak rivojlanishning har bir lahzasida kamida uch narsa aniq bo`ladi. Birinchidan, jamiyatda bilim yaxshi bo`lsa (yaxshi bilim har bir kishiga tekin berilsa) tadqiqotlar yaxshi bajarilsa, firmalarni natijaviyligini taminlaydi. Ikkinchidan, firmalar vaqtinchalik monopoliya innovatsiyalarini o`rganib chiqsa. Bozordagi o`rni va patent tizimi yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan yahshilanadi. Uchinchidan qachon bir kompaniyani yuksaltirish boshqa firmalarni bu innovatsiyalarga asoslangan keyingi avlod ishlab chiqarishini ta’minlaydi. Bular (asosan mikroiqtisodiyotda ) biz hozirgina muhokama qilgan o`sish modellari faktlar bilan birlashishi oson emas (asosan makro iqtisodiyotda).
Ba’zi bir endogen o`sish modellari rivojlanish va tadqiqot harakatlari uchun bu faktlarn o`z ichiga oladi. Har ikki qarorning modellashtirishdagi talablari ular ilmiy va firmalar o`rtasida hamkorlik bilan shu`ullanish kabi monopoliya darajalari ustidan yangilik o`rnatadi. Bu modellarning batafsil tafsiloti bu kitob doirasida berilgan ammo texnologik yangilikning natijasi sifatida allaqachon endogen o`sish modellarini nomoyon qiladi.
Bu modellar uchun yechim bir butun jamiyat sifatida firmalarning xususiy foydalarini maksimallshtirishga qaratilgan juda ko`p yoki juda kam ilmiy tadqiqotlarda izlanishlarni talab etadi. Boshqa so`zlar bilan aytganda
ijtimoiy qaytishga tadqiqot (jamiyat nimalarga etiborliroq bo`lishi) xususiy qaytishga tadqiqotdan kamroqmi yoki ko`proqmi (individual firmalar nimaga undaydi?) Bu nazariy masala sifatida har ikkala yo`nalishda ham tasiri bor. Bir tomondan firma yangi texnologiyalarni yaratadi, boshqa firmalar esa kelgusi tadqiqotlarni hal qilishi yo`lida bilim darajasiga tayanadi. Isaak Nyuton juda ko`p ta’kidlaganidek “ agar men boshqalarga qaraganda uzoqroqni ko`rganimda men yelkamda turardim”
Boshqa tomondan esa tadqiqotlar samara berishi mumkin. Bir oz noqulay ahvolga solib bo`lsada firmalrni o`zi texnologiya yaratsa. Tadqiqotning bunday usuli “oyoqda turish” deb ataladi. Firma o`z qurilmalari bilan juda ko`p yoki juda kam tadqiqot o`tkazishi ijobiy manoda “yelkada turish”, salbiy ma’noda esa “oyoqda turish” qiyofasi keng tarqalgan.
Garchi nazariya o`z tadqiqot ishlarini natijasi ozroq yoki ko`proq bo`lsada imperik ish kam bo`ladi. Natijada yirik tadqiqotlar “yelkada turish” muhim o`rin tutayotganligini ta’kidlaydi. Natijada har yili tadqiqotlar natijasi 40 foiz samara beradi. Bu ayniqsa qaytish bilan solishtirganda rentabellik ta’sirchan darajada jismoniy kapital yiliga taxminan 8 foizni tashkil etishi ta’kidlanadi. Ba’zi bir iqtisodchilar bu to’plam tadqiqotning subsidiyalar orqali oqlaydi ham deyishadi.¹⁹