Т о ш к е н т «m e r I y u s»

ii iy w .T
ax :m - и тхм .т.тар.
65

---

Н у р у л л о х ёш и ў т т и з л а р г а е тиб, о бдон оқ у коран и тан и б 
олгач, узи уч ун т и р и к ч и л и к н и н г оки л й ўлини тан лади . Т аби бл и к
кила б ош лади . Бу касбни хам у б о б о с и д а н ў р ганган. Куни бўйи 
ибодатда бўлар, т а с б п ҳ ўгирар. х узурпга о д ам л а р к ел ган д аги н а 
ибодатдан ч ек ин арди. Ҳ атто ёш и у л у г к и ш и л ар хам у ни иззат 
килиб, икки кўллаб кўришиш ар, ун ч а-м ун ча одам уни нг хузурида 
с ўз а й т и ш г а б о т и н о л м а с л и . У н и н г н у р л и к и ёф аси. н азок ати , 
л утф и карам ила с ў зл а ш и бу зоти ш ар и ф н и б о ш к а ла р д а н ай и риб 
ту рарди.
Д у н ёд а икки т о и ф а одам у м р и м зое кетм ади д еб ў й л а ш и
м ум ки н экан. Б и р и н ч и с и . яхш и ф а р за н д ўсти рган инсон, иккин- 
чиси, яхш и ш о ги р д е т и ш т и р г а н устоз. Ш у бо и с кори д о м л а унга 
ш о ги р д т у ш м о к л и к н и ихтиёр этган й ч ги тчаларн и ж он д еб кабул 
киларди. Ш о ги р д й и ги тл ар у н и н г исси к -со ву ги га карар, ю м у ш - 
ларини баж арар ва у н д ан тахси л олиб , су хбатларидан б ах р ам ан д
б ў ли ш ар д и . Ш о ги р дл а р и га мехр билан карар экан. О л л о ҳ н и н г 
ўзи меҳрибон, д еб қ ў я р д и ичида, хар к и м га и стаги га яраш асин и 
беради. Биз о ж и з б ан д а л а р эса д о и м о н ед анд ир нори зом из.
А м м о бир н арса уни хамон кийнардм. Т ар и қ атга ч уқ у р р о қ
кириб борган и сай и н . д у н ё в и й о л а м да н узок лаш аётган д и .
К иш илар билан с ў зл а ш г а н и д а у л а р н и н г д и л и д а ги н и сезиб 
турарди. Ҳаётида нимаики вокеа юз бермасин, ходиса интиҳосини 
олди нд ан б иларди. К ў н гл и нимани тусаса, вожиб бўларди. Ёлгиз 
ў л и м га ги н а чора т о п о л м а с д и , холос. Бу т а х л и т у м р гу за р о н л и к
килиш эса кераксиз юкни су д р а ш га ў х ш а р д и . Яъники, қанот ёзган 
кап алакни гум бак да сак л а ш д а н не нафъ. В а зи ф а с и н и адо этган 
т ан ан и б ем а к с а д м о д д и й о л ам д а с у др а б ю р и ш у н и н г у ч у н кизик 
эмасди. Лекин ш у н га карам ай , О л л о х н и н г иродаси шу эканини 
англаб турарди. У лусга, ш оги р дл ар и га кераги б о р ҳали.
К у н л а р д а н б и р кун рухи е н г и л у й ғо н д и . Т у р и б о қ , с о в у қ
с у в г а ч ай и н и б, и б о д а т г а ў т и р д и . У иб о дат о л д и д а н хеч вакт 
с о а т г а караган э м а с . б и н о б а р и н , в а қ т д ан ҳ а м с и р а а д а ш г а н
эмас. Ш у кун и д и л д а н и б о д а т г а ч ў м д и . У а с т а -с е к и н р у ҳ и й
ф ароғатга к ў м и л а бо ш л ади . И лгари хам ш унд ай бўларди. Я на 
ва яна ўки ги си келарди намозни. Б ун дайи н рухий ҳ а л о в а т яна 
кай да бор? Бу с а ф а р ян ад а х а й р а т л ан а р л и вокеа юз берд и. На­
моз ўқиётган лам кўнгил к и ш ан лар и у зи л и б кетгандай, кўкси 
осмон кадар кен гай ли. Ш у н д а т еп ад ан келган Ф а р о га т у ю р м аси
66

---

бош и дан ос г и гача ун и за б т этди. У б еи и ҳ о я ҳ у зур т у й д и . М еҳр- 
м у ҳ а б б а т и ск ан ж аси д а колди ва бу р о х а т -ф а р о га тга ар а н г дои! 
берди. Бу О л л о ҳ м е ҳ р и н и н г б и р у ч к у н и эди, холос. У н и н г эса 
ш унга \ а м сабри етмад и. Н а м о з ту га га ч , Н у р у л л о х кори аранг 
узп га келди. Ботинан кандай хо д и са ю з б е р г а н и н и сезиб ту рарди 
ва бундан хурсанд эди. Ш у кундан эътиборан у хар нарсада О л л о х
з у х р и н и кўра о л а д и га н ва б у н д а н ф а р о г а т т о п а д и г а н б у лд н . 
Ҳ а т т о бето б л ан р ан и л а т а н а с и н и иск ан ж ага олган о^рпклардан 
хам р о х а т т у яр д и . Зотан, х а м м а нарса фикрлаш имиз.га б о гл и к
экан. У вакти казоси ни хам б и л ар ди . А м м о б уни эе л а м а с л и к к а
т и р и ш ар д и .
Т у н о в куни ш о г и р д и н и н г б и й р о н -б и й р о н ж а в о б л а р п хам 
у н г а у м р ш оми я к и н л а ш и б к о лгани ни эслати б кўйди. Ш о ги р ди
к о м и л л н к д ар а ж а е н га е т и б к оли бди. Э н д и у н д а у с т о з га э х т п ё ж
йўқ. У охирги и м ти х о н н п т о п ш и р с а бўлди. Б\ им тнхон эса ж у д а 
галати. У лар о в о з ч и карм ай, б о т и н а н ф п к р л аш ади лар . У ф н к р ан
ш о г и р д и г а б и р ю м у ш б у ю р а д и . Ш о г и р д у н и н г ф и к р л а р и н и
н е ч о ғлн к тўгри англаган б улса, вазиф ани ш у н д ай н н а н и к адо 
этади. Бу син ов ш ар тл ар и хали ай ти лм ади . Ҳ а з р а т у н и пинхон 
сакл ай д и . Ф ак ат эн ди анави м у а м м о пай до бўлди; б ем ах ал д а 
келган ки зни нг и л ти м о си . У н и б аж а р м а са бў лм ай ди . Ў ли м олди 
т а л в а с а с и д а ётган ж о н н и т и н ч л а и т и р и ш , м ако и и га й ў н алтири ш
Хам савоб...
* * *
Б арн о т а б и б д о м л а н и к и д а н х а ф сал асн пир б у л п б кайтди. 
О п а с и г а нима д ей д и , энди. Н у р у л л о х корини д ар а к л а га н погаси 
Р аъно опаси н и н г о л д и да роса о ғи з кўп иртирганди. Би р хуш хаб ар 
кутиб, эш и к к а т и к и л и б ётган ди р . ш ўрлмк. Б см о р о д ам н и н г ол­
д и д а сал у й л а б р о к гапирмш керак-да! I уё корн д о м л а келади-ю , 
бир куф -суф б и л ан Р аъно о п а с и н и тў ш а к д а и т у р ги зи б ю б о р а Ь г . 
Қ а н и й д и , ш унд ай бўлса?!
О п а с и г а ж у д а ач и н а д н . У з з у кун ш п ф гг а т и к и л и б . о гри к 
а з о б и д а ё т а д и . Б е м о р н и н г ҳ а ё т и б и р к о ш и к ш у р в а , к а т ва 
« м о р ф и й у к о л и » д о и р а с и д а н ч етга ч и к м а й д и . Ҳ ай. о р а -с и р а
кари н д ош лардан ки.мдир б е м о р н и н г ҳолидан хабар олгани келиб 
колар. Яхши хам М екси ка сериаллари бор экан. бир хилда пх ссиз
67

---

кечаётган кунларга бироз баПрамона каПфият бағи ш лайди. Касал 
о п асин и хам. у н и н г д о ғи д а куяётган о т а -о н а с и н и хам у нутади . 
Опаси булса, кино бо ш л ан гу н ч а о г р и к колдирадиган дори лари н и
ичиб олади. Ф а қ ат б аъ зи д а, м у х а б б а т с а х н а л а р и кечаётган пайт, 
кўзлари дан ёш оки б ту ш а д и . Ҳеч ки м га б и л д и р м а й арти б олади. 
У н и нега йи ғл аётган и н и х а м м а билади . О н а с и чукур х ў р с и н и б
кўяди. Д а д а с и н и н г б о ш и э г и л а д и . О п а с и Б а х т и е р п о ч ч а с и н и
эслаяпти. Э р-хоти н б и р -б и р и н и ж у д а яхш и кўрарди. П оччаси- 
н и н го т а -о н а си «тугм ас хотин» билан я ш ат ти р м ад и . М аж б урлаб, 
поч часин и с и к увга олавериб, ах и й р и н и ят л а р и га ети ш д и . О паси 
куявериб. шу касал га йуликди. Б а х т и е р а к а с и у й л а н г а н и д а яна 
ҳам ў л и б колмади-я! Ё ш г и н а г а у й л а н г а н п оч часи аввал и га опа- 
сидан х абар о л и б т у р д и , «сени хам т а ш л а м а й м а н » деб ваъдалар 
берди-ю , кейин эса сувга чўккан т о ш д а й ж и м б ули б кетди. Ҳатто 
с о б и к х о т и н и н и н г у н и н г д ар д и д а б у н д а й и н х у н у к касал орттириб 
олган и н и хам б и л м а с д и . Би лса, к ел ар д и . А м м о ке л га н д а хам
бу уйдан т и р и к ч лқ м а сд и -д а , т о ға с и нак г ў ш т и н и н и м та-нн м - 
га киларди. Барно кўради хали, т и р и к булса курадп, о п асин и 
б еб ах т килиб, бахтли б ў л а р м и к и н , ў ш а Бахтиёр. О паси б ўлса 
ў ш а н и н г ёнини олаверад и . Я хш и кўради хали хам. Ў ш а н и деб. 
шу б алоларга йўликкан бўлсаям-а?! Барно ун и с и р а ту ш у н м ай д и . 
Уни хеч ким т у ш у н м а й д и , ўзи. М а б о д о о п аси п оч часи х ак и да 
гапири б колса борми , оп а с и н и у р и б т а ш л а ш г а тайёр-а! Одам 
хам ш у н ч ал и к ў з и н и кам си т ад и м и ?! О п а с и о лти о й д ан бери шу 
ахво л д а ётибд и. П о ч ч аси на к у н г и р о к килди. на кўрган и келди. 
О н а с и н и н г ай т и ш и ч а , т е л е ф о н к и л га н м и ш , ў ш а н д а т о гаси дан
б и р б о тм о н сўки ш э ш и т и б . к ў н гли вайрон б ў л г а н м и ш . О р адан
бир-икки кун ўти б , яна т е л е ф о н к и л и б д и . Бу са ф а р онаси роса 
б еж абд и . Г а п и р м аг а н гапи к о л м а б д и , ў ш а н д а . О п аси ю м -ю м
йи глагани эсида. «Н ега б и з п и и г м у н о с а б а т и м и з г а а р ал аш аси з- 
л ар!» эмиш . Д а р д и н и ич и га ю т и б , а л а м и н и й и ги дан олди.
- Ҳ е ч ким мени туш ун м ай ди ! - д еб роса хўнградп. О б и дн й да 
килавериб хаммани си к и б юборди. У лар опаси н и «тушуниб» Бах­
ти ер поч часин и т о п и б кел и ш л ар п кер ак м и д и ?! Бундай қи л и ш га 
эса хеч ки м н и н г б у й п и ёр б ер м а с д и . А м м о... а х и р опаси ўляп тп - 
ку... Э р т а г а а р м о и б у л и б к о л м а й д и м и ? ! Я ш а б ю р са майли-я, 
х а м м а х атони т у з а т и ш м у м к и н , б и р о к яшампса. д и л и д а армон 
билан кетса, нима бўлади. Боя т а б и б « о п а н ги з н и н г а р м о н н бор»
68

---

деб. ш уни начарда iутм ащ м м икин?! Би лнбд и. каранг. бнлган! Ҳа, 
м ақтаганлармч а б о р экан-да!
Опаси и о ч ч а с и н и н г й ў л и г а и л ҳ ак б у ли б ёт ган п н и билади . 
Л еки н Б ах т и ёр поччаси учун бу уй эш и к л а р и аллак ачои т а к а -т а к
б ерк нлган. х а п о остон а х а т л а ш и г а йўл ку н и ш м ай д и .
У келиш м билан о п асига караб утн р ган Н аргиза ди к этиб 
у р н и д а н т у р д п . Б арн о к ў т л а р и н и ю м и б ётган б е м о р г а кар аб
сўради:
- У х л а я т ими?
- Ҳозиргина морфий килгандим. С изн и роса кутдилар. Кейин 
о гр и к ка ч идол май! колдилар. М а ж б у р б ў ли б укол кйлдим.
Б е м о р у й г о н г у н и ч а Б а р н о о т а -о н а с и г а т а б и б н и к е л и ш г а
кўн д и р ган и н и айтди. О т а -о н а с и н и н г к ў н гли кў тар и л д и . У м и д- 
ли д у н ё д ег а н л а р п шу б ўлса керак. Б е м о р н и т у з а ти б б ер м аса 
хам. д ар д и н и ен ги л л а т са харна-да! С ал бери к араса эди. О н а ­
с и н и н г ф и к р и -зи к р и ш унда. Б а р н о эса б унга и ш о н м а й д и . Ке- 
чалари хеч ки м га б и л д и р м ай й и ғл аб -й и ғл аб олади. О п а с и н и н г
м ехри б о н ч н л и кл ар и н и эслайди. Ю ви н ти рган и б орми . ўйнатгани 
о либ борган и. м у зк а п м о к о л н б б ер ган и , с аф ар д ан ўзи га олм аса 
хам. с и н гл и си га т у р ф а хил л и б о с л а р келти рган и . си н гл п си н и н г
кувон ган инн кўрса бўлгани эди. Ҳ еч ўзин и ўйлаган эмас. Т ўигич 
ф а р за н д б ў лган и учун о т а -о н а с и н и н г ён и га кирди, п ш л аб-ў к и б
у л а р н и н г о ғи р и н п енгил килди. Бахтиёр поччаси б илан ў к и ш д а
т а н и ш ган . Ў, бу му х а б б а т н и н г т а р и х и узун. У х ар куни опасн- 
ии к узати б келарди. Я к ш а н б а д а келиб. д а д а с и г а б о г п ш лари га 
к ў м а к л аш а р д и поччаси. О т а с и н и и г ў ғи л ф ар зан д и б у лм аган и
у ч у н Б а х т и ё р г а б ў л а к ч а к ў з б и л а н к а р а д и , м с х р и т у ш д и .
О ч и к к ў н ги л . х ар кандай иш н и ч ипп а к о в у ш и б ки лад и ган Бах- 
гиёр п оч часи д ар р о в оп лата и л а к и ш и б , ахил б ў л и б кетди. Туй 
б ў лм аси д ан . кизлар у ни иоч ча д ей и ш а р . бу у н г а мойдай ёкарди.
Т ў й к е з л а р и у н и н г к у в о н ч д а н п о р л а г а н к ў з л а р н н и
к ў р г а н и н г и з д а эд и . Б ок ий с а о д а т г а э р п ш г а н д а й гўё. А м м о . 
аф сус... Ҳ ам м аси б ун д ай и н ч ап п а айл ан ад и . деб ким ўйлабди 
ў ш ан д а . Ш у л а р н и эслар экан, Б а р н о кўз ёш л а р и н и тез-тез a p i иб 
олди . У п о ч ч аси о п а с и н и . у л а р н и т а ш л а б к е т га н и га ч и дасл - 
масди. У й л а н в о л г у п ч а у л н б т п р и л г а н д и . О т а -о н а с и д ан дак к п
э ш и т г у н ч а экан садокати . Таги нози к о д ам л а р эмиш . о т а сп н и н г 
ж ахли ё м онм иш ... Ху лласи калом, rypi к и л а й в е р г а т а : .м и р хам
f.9

---

I
ч идам ас экан-да! Х и т о й л и к л а р н и н г эн г о ғ и р б и р ж а з о усули 
б о р эк ан. М а х б у с н и н г б о ш и г а с у в т о м ч и л а т и б қ ў й н ш а р к а н ! 
Ш у н и н г н и м ас и ж а з о , д е р с и з . Ў ш а т о м ч и й и л л а р д а в о м и д а
то м ав е р и б , м ах б у сн и н г б о ш и д а аввал ч у қ у р ч а ҳ о с и л қи ларкан. 
О х и р б о р и б ў ш а т о м ч и су я к н и т е ш и б ўт и б , м а х б у с н и хал о к 
этаркан! А н а сизга т о м ч и н и н г кудрати. Сўз. заҳарли и боралар 
хақи да-к у, г ап и р м аса хам б ў л а в е р а д и . Ҳа. Бахтиёр поч ч аси н и
х а м м а л а р и я х ш и к ў р и ш а р д п . Б и р м у с и б а т у с т и г а п к к и н ч и с и
к ў ш и л га н и ёмон б ўлди. О п а с и н и н г касали сабаб. Бахтиёр бу 
о и л а уч ун аш ад д и й д у ш м а н г а ай л ан д и . О п аси э с а х амон ў ш ан и
дей д и . Б арн о ш у н и с и га ч и до л м ай д и . А га р ки м ди р ун га ш ундай 
ки л ган и д ам и , п еш о н а с и д а н отар ди , аяб ўти рм асди ! Л ек и н ни м а 
килса хам опаси. о т а -о п а с и г а а й т о л м а га н с и р и н и у нга айтади . 
Э нди поч часи н и гапирса. си л т а ла м а й д и .
Барн о опаси у й г о н и ш и б и л ан у н и н г қ о ш и г а учди.
- Т узук м и си з? - сў р ад и у. О п а с и ж и л м ай д и .
- Қара, қ ў л и м н и н г ш иш и қай ти бди.
- Ҳ али ту зали б кетасиз. опа. К ў р м аган д ай б ў ли б кетасиз. 
Т а б и б хам борам ан . д ед и! - х у д д и келиб, оп а с и н и т у за ти б юбо- 
р ади ган дай т а н т ан а в о р о ҳ а н г д а д е д и у.
Барно опасин инг сочларидан си й палад и. А слида аҳволи танг 
б ўлсаям , си н гл и си н и о в у ти ш уч ун ш унд ай д еган ди. Буни сезиб 
Б а р н о н и н г т о м о ги г а б и р нима кадалди . О п а с и г а б и л д и р м ас л н к
учун терс бурилиб, тумбочка усти даги чойнакдан чой куйиб ичди.
- Бугун к и н о м и з б о р м и ? - с ў р а д и опаси. - Д о р и л а р и м н и
ичиб о л сам бўларкан.
Б ем о р бир нимани сезгандай с и н гл и си га савол назари билан 
каради. У н и м ад и р д е м о к ч и -ю , ай то л м а яп ти . Т аби б. авлиёд ай 
б ў л и б к олган экан, к азоси яки н д е г а н б ў лс а -ч и ? ! Р а ъ н о н и н г
ичид а бир ни м а чирт узи.пгандай б ў л д и . Ж о н и х а л к у м и г а келга- 
н и да хам яш аш н и истаркан одам . У м и д и с ў н м ас экан. Бахтиёр 
акаси у й л а н и б , кахрга м и н га н и д а ўзи га ў л и м л а р ти лаган и рост. 
А м м о м ан а энди ўлим билан р ў б ар ў к елиб т у р га н и д а х ам м аси
бош качал игини туш ун ди . А сл и д а ў л и ш н и истам аган экан. Бахти­
ёр ак асин и ж азо л аги си келган. У хеч б ў л м а г а н д а эри нп узокдан 
кўри ш и , овозин и эш итм ш и м у м к и н эди-ку! Э нд и эса ў л и м у л а р ­
ни ч и н ак ам и га айи ряп ти . Ҳ а м м а д а н айи ряп ти . Қ ан ч алар калта 
ўй л аган экан ўш ан да. ў зига ў л и м тил аган и д а!
о

---

Таб и б Б а р н о га б и р н и м а д еган ш ек илли. Йиғлабдм, кўзлари 
қизарган. Яна хам я ш и р ш и га ури н яп ти .
- К и н огач а б и р д и л д а н г а п л а ш а й л и к . - ку л и м си р а б дед и
Раъно. - Куни билан ётиб, зе р и к и б кетади одам. Бир ни м алари и 
г а п и р и б б ер с а н г - ч и ? ! Ҳ а ё т д а н у з и л и б к о л г а н м а н ... ў к и ш л а р
к ал ай ? Ў к и ш д а ни м а я н г и л и к л а р бор?
Барно я л т э т н б о п а с и г а каради. У қ и ш к ў н г л и м г а с и ғ а р м и д и , 
д её л м а д и факат. Қори д о м л а д а н ra n очди:
- О па. б у н ак а од ам н и у м р и м д а к ў р м а г а н м а н . К ў р и н и ш и
ҳам галати. С и з билан б и зга ў х ш ам а й д и , - д ед и у. - У тарки 
д у н ё килган экан. 
У 
- зохид. Ё ш и си з б и л ан т е н г б ўлсаям , чол- 
л ар га ў х ш аб гапирад и. Ҳ у з у р и г а келган м ў й с а ф и д л а р хам у ни 
ў зл а р и д а н к а тт ад ай к у р и ш а р к а н . Ч и н д а н хам каттага ў х ш ай ди . 
К ў зл а р и м е ҳ р л и б оқад и. л е к и н у л а р д а э р к а к л а р г а х о с қатт и к 
н и гох йўк. Қ араш лари м айин . О т а м еҳри ҳам, о н а меҳри хам бор. 
Х о т и р ж а м л и г и н и кўрсангиз. х ай рон коласиз. А вваллари ю зидан 
нур ёғи лади , д е й и ш с а х ай рон бўлар д и м . Ю з и д а н нур ёги л ган
од ам н и энди кўри ш и м .
- У сен га н и м а д е д и ? М ен х а к и м д а хеч н и м а д е м а д и м и ?
- Ё с и н н и уқи б кўям ан , д ед и . Ҳ а м м а у м и д Олло.хдан деди.
О п а - с и н г и л ж и м к о л и ш д и . Б е м о р н и н г к а и ф и я т и т у ш д п .
А м м о б у н и б нлднрмади. С и н гли си н и гапга с о л и ш га у р и и д и . Ў ш а 
асоси й гапни ай т м аяп тн бу.
- Кейин... - ч ай н а л д и Ьлрио. - У ай т ди ки ... о п а н ги з н и н г
б и р ар м о н и бор. ш уни с ў р а н г л а р д еди . - киз ш у н д ай д ед и -ю , 
кўзлари ни олиб кочди.
Бу гап д ан б ем о р хам нокулай ах в о л га ту ш д и . П е ш о н а с и н и
м а р ж о н -м а р ж о н тер босди. Б арн о о р а да ги н о к у л ай л и к н и бузиш
учун:
- Чой к у й и б б ер ай м и ? - дед и -д а, ту м б о ч к а у с т и д а г и ч о й ­
н ак дан чой к у й и б узатди. К ей и н д о к а рўм ол б и л ан о п а с и н и н г
тер лар и н и артди. Ш у н д а д и м о г и г а гуп эти б д о р и л а р н и н г ҳиди 
урилди. У опаси н и н г ю зига си н ч к о влн к билан назар таш лади . Бе­
м о р н и н г ю злари оқарган. бу о к л и к ў зига яраш ган. кора қош лари. 
куралай кўзлари м авж уриб турарди. Ф ак ат кўзлари сўник... Буни 
к а р а н гк и . к а с а л л и к зи г и р ч а булса-д а у н и н г гў за л ли ги га зарар 
етказмагаиди . Ф а к а т танаси озиб. к о к с у я к б у ли б кол ганди. Д о р и
в а т е р хиди а н к и р д и унд ан. Ш у ахво л д а п о ч ч асп га к у р и н и ш н и
и с т а р м и к и н у?
71

---

- А й т и н г опа, и ч и н г и з д а кол и б к е т м а с и н . Ҳ еч б ў л м а с а , 
м ен га айтинг...
Опаси индамади. Орик, ин ги чка куллари билан дока рўмолни 
ги ж и м л аб ю з и га босди. У йи глаётган ди .
- О п а . о п аж оним ... йи глам анг! - Б а р н о н и н г узи хам йиглаб, 
о п а с и н и н г ю злари дан ч ў л п и л л а т и б ўпди. - Г ани ринг, опа! А й ­
тинг...
А м м о Р аъно гап и ролм ад и . И ч и д а н хаПкириб келган д ар д
овозин и б ўғи б куйди. У б и р м уддат кот и б т у р ди -д а, деди:
- Уни... у ни к ў р г и м к е л я п т и ! - И и г и о ж и з г и н а т а н а с и н и
лар зага солди. - А хир... у ни кўрм ай кето л м ай м ан -ку ! Буни хеч 
ким т у ш у н м ая п ти ... У м е н и н г з р и м , ахир. У билан хам в идол а- 
ш и ш и м керак...
- О п а, си з ў л м а й с и з . ў л м а й с и з ! П о ч ч а м н и ў зи м б о ш л а б
келаман. Би ттаси бир нарса деси н -чи !
Ш у алпог опа-си н ги л а н ч а га ч а д а р д л а ш и б ў т и р и ш д и . Бе­
м о р н и н г к а й ф и я I и к ў т а р и л г а н д и . Н и қ о я т , у н и т у ш у н и ш д и .
А м м о н огаҳон келган ў х ч и к с у ҳ б а т г а я кун ясади. Барно д ар р о в
ту р и б , т о го р ач а келтирди. Т уз т о т м а г а н и г а карам ай, б ем о р ж и - 
гар р ан гту сл и бир нима кайт килди. Ҳ ар саф ар ш ундай бўлганида 
« х а м м а н ги зн и кийнаб ю б о р д и м » д е б , ў к с и н и б йи глай диган о п а­
си й иглам ад и. О гзин и чайиб, с и н гл и с и д а н кўзгу кел ти р и ш и н и
сўради . Бир ф урсат ўзии и ой нага с о л и б турди -да:
- Барно, ю в и н и ш и м керак экан! - д е д и . - Я х ш и ат и рларинг 
б о р м и ? - сўради яна.
Б арн о х у р сан д бўли б кетди. Балки ш у б ах о н а т у за л и б кетар 
опаси. А хир, м ухаббат хар нарсага кодир д ей ди лар-к у! К атталар 
хам ки зик , и з з а т -н а ф с л а р и н и к и з л а р и н и н г с о ғ л и ғ и д а н устун 
қўйиш ади. Отаси. агар куёв ост он а хатласа, оёгини уриб синдира- 
ман деган. О наси й игл аса, « й и ғи ш ти р кўз ёш ингни!» д еб бакири б 
бери ш ад и . А н а энди о п асин и т у ш у н д и Барно. Ў злари к елм айд и. 
д еб кой иш ади -д а, келса, о ёгини с и н д и р а м и з д ей и ш а ди . Т елеф он
ки лм ад и д ей и ш а д и -д а , т е л е ф о н ки лса, «о гзи д ан кон и н и лахта- 
лаб» к елтириш ад и. Ш у вактгача хеч ким ўйлам абди, опаси эри ни 
кўрса, ту зали б кетарди, балки. Бир ки нода кўрганди. унда хам киз 
о ги р д ар д г а чали нади . Д о р и -д а р м о н кор ки лм ай ди , бем ор о вкат 
емай кўяди. У н и н г севги ли си эса изтиробда. не ки лари ни б и л ­
май гарант. Ш ун да кизни к а с а л х о н а д а н олиб чики б кеғачп. Д а л а

---

ҳ о в л и г а олиб боради. Й и ги т к и з н и н г о гзи д а н ч и қ қ а н и н и м уҳай ё 
килади. А сосийси , т а б н а т к ў й н и д а у н и н г к а й ф и яти кўтарилади 
ва б и р и н ч и к у н и ё к йигитга:
- Қ о р н и м очди! - д е й д и . Бу к и зн и н г согая б о ш л а г а н и д а н
д а р а к эди. Кино шу ж о п д а ту га й ди . Т а б и а т ва м у х а б б а т уни огир 
д ар д д а н халос этади. Н ега а в в а л р о к шу х акд а ў й л а м а д и , ўш а 
ки н он и эслам ади . У н и н г хам ачч иғи ч и қ к а н д и -д а п о ч часид ан. 
Рости хали хам хаф а, икки д у н ё д а к еч и р м ай д и уни . Ф а к ат опаси 
у ч ун, о п а с и н и н г с о га й и ш и учун у хар нарсага тайёр...
Х А Л О С Б Ў Л Г А Н Р У Ҳ
Рух ў ғрилари... К ей и н гп п а й тд а ш у ҳ а к д а кўп ў й л ай д и ган
б ў л и б к о л д и м . « Ҳ а к о й и к у - л - а х б о р » к и т о б и д а ё з и л и ш и ч а ,
с и н о в л и д у н ё д а ўз р у ҳ и н и н г қ о т и л л а р и ҳам б ў лар к ан . Б улар 
котиллар, золим лар, ж и н о я т ч и ўгр п л ар , ш а х в а т п а р а с т к и ш и л ар
д е й и л а д и унда. Р у х абадий б у лган и билан Р аб б о н и олам паро­
кан д а р уҳларни ў л и м г а м ах ку м этади. У л а р ж а х а н н а м қаъри га 
ту ш и б, йўк ликк а с и н ги б кет и ш ад и . Ҳ атто д ў з а х д а п ок лан и ш га 
ҳам нойил ки л и н м асэк ан л ар . Гўё кўзаси нобоп чиккан ҳ унарм анд
у ни си н ди ри б. л о й г а қ ў ш и б ю б о р ган и д ай .
Бу ер д а р у х ў ғ р и л а р и хам кўп экан. Ё нд ош о л ам д а кўз кўриб, 
к у л о к э ш и т м а г а н ш у н д а й и .о н з о т л а р б о р к и , ю м у ш и к у в в а т
сўриш . рух ўги р л аш э м и ш . LLly вактгача у ёкка ў т и б кўрм адим . 
Қўркканимдан бўлса керак. Э н д и эса А зам атж он учун мажбурман 
ш ундай килиш га.
Қ а б р д о ш л а р и м д а н с ў р а б - с у р и ш т и р и б , ў ш а Ё н д о ш олам 
т у й н у г и н и т о п и ш г а м у в а ф ф а к бўлдим.
Э р и н и н г д а р д и д а ҳ у р п а й и б ў т и р г а н М о х и г у л г а х а м бир нарса 
д ем а д и м . Индамай кабристон п о ё н и г а ў т д и м . Ғ и р а - ш и р а т у ш г а н
пайт. Д ў п п ай ган к аб рлар бу м аҳ ал қў р к и н ч л и кўринади. Л еки н 
мен б у н г а а н ч а й и н кў н и к и б қо л ган м ан . Қ аб р и сто н о ё ғ и д а бута- 
лар кўп. Пакана, эгри-бугри д ар ах тл ар каб ристонд аги вокеаларни 
ж и м г и н а к узати ш ади . У л а р сукут с ақл аш га, м а р х у м л ар эса жим 
ётн ш га махкум.
Д а р а х т зо р о ралаб. в у ж у д и м и л а т у й н у к н и излай б ош лади м . 
Ш у пайт ки м ди р ran қотди:
73

---

- ТуПнукни қидиряпсмз, ч оги ? Бу ёкка каранг, хой! - овоз 
келган то м о н га ў ги р и л д и м . М ен д а н 10-15 газ наряд а, ч ап рокд а 
бир ш арп а кўри нди. О д ам м и бу, с о я м и , к и м ? Я кин ро к бордим . 
У рта буй. ж и д д и й ч ехрали одам м ен га караб к у л и м си р аб т урар- 
ди. У н га карай ту р и б , мархум э к а н и н и д ар р о в п ай кади м . С и з
хам б илиб о д ин г, м ар х у м л ар н и н г к у з и д а б и р м у н г б у лад и . У ни 
хеч бир х о л а тг а киёслаб булмас, о д д и й гам ги или к. м а ъ ю с л н к
хам эмас, б алк и ар м о н д и р . а ч и н и ш д и р . М о д д и й о л ам дан , ёрон- 
л а р и д а н , ўзи к ў н и к к ан ҳ а ётд ан а й р и л г а н р у х у р т а н п б . у н и н г 
кўзлари да илоҳи й м аъ ю с л и к н и з о х и р этади. Т и р и к л и к д а в р и н г
хеч качон ка йтм асл игини англаб т у ти л ган аза. Ш ирин хотиротлар 
билан видолаш ув лахзалари ч е ҳ р а н г г а ў ш а мунгни, м ахзунликни 
мухрлар, балки. Бундай холаг Н у р у л л о х кори дагин а сезилмайди. 
У н и н г кўзлари да хам и ш а мехр балк и иди, кувонч балк ийди. Унга 
х а м м а хам ў х ш а й олм айди-да!
Л а т и ф с п а м н и м ал и ги н и б и л м а г а н и м б о и с ҳ а я ж о н д а м а н . 
Ганада буни я ш п р с а б ў лад и , а м м о л атн ф ҳ о л а тд а х а м м а сизни 
оч и к китобдай ў қ и й олади.
- Буни хеч кўрк ади ган ери й ўк , - м ен га д а л д а берди у. - М ен 
хар куни ў таман у ёкка!
- Ҳ ар кун и? - Ҳ айрон б ў л д и м мен. - Ҳ ар куни у ёкда нима 
киласиз?
- Н ам оз ў қ и гани... у ер жуда гўзал!
Ф ак ат гўзал б ў л г а н и у ч у н ў т и ш керак эк а н м и ў ш а т о м о н га. 
С у х б а т д о ш и м осм онга ин ти кд ик б и л ан ти к и л ган ча су зл аш д а д а ­
вом этди. П ай т дан ф о й д ал ан и б у н и к узатаркан м ан . б и р х у л о сага 
келдим. Ж и д д и й . зиёли, в иж дон ли кўринса-да, кан дайдир нохуш 
гом они б о р эд и ун и н г. Кўз караш идам и , ў зи н и т у г и ш идам и, 
б и л м ади м , иш ки либ...
- С увга ч ўкканман, - деди у ногоҳ. - Чўкаётиб, лати ф олам га 
ў т и б колганман. Сиз, мана, и зл аб ю ри бси з. У н и н г б о р ли ги н и
к и м д а н д и р э ш и т д и н г и з . М ен э с а м ў л г а н за х о т и м к ў р г а н м а н
уни... С у в д а чўм и лаёти б , ў р а м а ў з д о м и га т о р т г а н и н и б и л м ай
коли бм ан. Д о в у л д а й чир а й л а н т и р и б , сув т у б и г а о л и б т у ш и б
кетди. С ув ю тиб, нафас им ки силди . Н аф ас етмай , т о м и р л а р и м
ёриламан деганда. бирдан енгил тортдим . Қ анот чиқарган куш дай 
ю қ о р и га парвоз килди м. Т еп адаги д ар а х т л а р н и кўрсангиз, я шил. 
кўк. ки зил б а р г л и . гул ми. я про км и д е й с и з . А тр о ф н и х о я т д а
74

---

чарогон. кўзи н ги зн и к а м а ш ти р и б . т у р ф а хил нур т ў п л а р учад и. 
Т у ш куряп ман , д ей м а н нук ул. Чунки б у н ак ан ги гўзал водийни 
у м р и м б и н о б ў ли б у ч р ат м а г а н д и м . Ё, рабби м , т у га м а с а эди бу 
т у ш , д ей м ан. Т уш ч индан хам т у гам ад и ! Ф а к а т кўмиш м ар о си м - 
ла р и б о ш л а н г а ч , қай ти ш га т ў ғр н келди... Ш у н д а г и н а ан глади м
ни м а б ў лган и н и , у н г а ч а ю р а в е р и б м а н . И б о д а т г ў й л а р билан С а ­
м о й и у р а ф ш о н д а намоз ў к и й м и з х ар купи. У ерда хар к и ш и н и н г
ўз гўшаси бор, ў з хаёллари ила яратган водий. Бу ж у д а ф арахбахш
макон. И ст ас а н ги з си зн и хам олиб бораман .
Х уд ди ў ш а ж о й н и кў р и б т у р га н д а й в у ж у д и м д а бир м асрур- 
л и к н и сезди м . Қ и з и қ а ё т г а н и м н и б илиб , бояги о д ам яна т и л га
кирди:
- Бир к ун ни б ел ги л а с а н ги з , б ирга б орам и з, - к у ти л м аган д а 
д ад и ллан ди у. Кўзлари чакнаб кетди. Бундан мен х у ш ёр тортдим . 
Нега бундай б ў л д и ? Ш у д ам к ў н гли м га б и р и ш т и б о ҳ оралади. 
Г а р ч и м а р х у м л а р у з а р о м у л о к о т д а н б е а д а д з а в к о л с а л а р -д а , 
кувват алм аш салар-да, у н и н г рухиятидаги ўзгариш менга ёкмади.
- А м м о мен... б о ш к а м аксадда, - д е ё л д и м . холос. - Бир б о ­
лани т о п и ш и м керак.
У ў йга толди. Кейин худди болан и кўрган дай деди:
- Т и р и к к ўм и лган б о л а м и ? Ў ш а н и и зл аяп си з м и ?
Мен ялт этиб, у нга карад им : « Б п л ар экан-да!»
- Уни кўр ган дай м ан . Я н г л и ш м а с а м , ха... у ў ш а бола б ў л и ш и
керак! Ю рин г-чи...
У бир оз ў й л а н и б колди. М ен и парвоз к и л и ш га у н д ади . Ё н ­
дош о л а м га ў т и ш учуй парвоз килиш ш арт эканми? Аслида ёндош 
оламга дуч келган ердан ўтиш м у м ки н. М асалан, танада одам н инг 
кўри ш им к он и яти хам ч ек л ан ган бўлади. Т ан а д а н о зо д бўлгач, 
макон билан з а м о н н и н г у й г у н л а ш и б к е т г а н и н и ў з к ў з ла р и н г 
билан кўрасан. Бир ерда колганч а, хар ердаги во кел и к н и кузата 
оласан. М асалан , мен ка б р и с т о н н и хам, о н а м н и н г у й и н и хам, 
ш аҳ ар н и хам б и р вактда кў р и б т у р и б м а н , м анави о д ам н и хам . 
Бу ж у д а галати, т у ш у н ар с и з ... Ҳар е р д а к ў з ла р и н г б ору, ў зи н г 
йўксан... А за м а тн и нега к ў р о л м а ё т га н и м г а х ай р о н м ан . М ен у ни 
бутун лай б о ш к а ж ой дан и зл а я п м а н ш екилли.
Бояги о д ам га эр гаш ги м кел м ад и . Я х ш ц с и т и н ч ў т и р г а н и м
маъкул. У мени и ш о н ти р о л м аган д и . Буни ўзи хам сезиб турарди.
- М айли, б о ш к а сафар борармиз. - д е д и у тарвузи кўлтиғидан
'7 5
>
А

---

т у ш н б . О р т и га у гирилм аи кета б о ш л а л и . О ёкларм калта. б о ш и
ч ўзинчок, эндн т ь т и б о р кмлибман. Ш у п аП ту гўхтади.
- Аитганча... - д ел и у м ен т о м о н г а караб. - Н ам озга борга- 
н и м да боланн к и ди риб кураман!
У ш ундай д еб кўздан ғойиб б ў лд и . М ен эсам кун глн м raui 
к а б р и м г а к а й т д и м . Вир ч е к к а с н қ ў р к о к л и г и м у ч у й ў з и м н и
к о й и д н м . Д н а uiy к ў р к о к л и к б и р у м р х а м р о х б у л д н м е н га. 
хаёти м ни б ар б о д килган хам шу. М еи х а м м а нарсадан курк,'шм. 
Т а к д и р и м н и б о ш к а к и ш ш ш н г к у л и га т о п ш и р и ш д а н . м а в ж у д
т у р м у ш н м н и йўкотишдан. узим хеч марса бплмаГшнган келажак- 
дан! О х и р -о к и б а т у ни и зл аш д ан хам к ў р к а д и ган б ў ли б колдим 
ш ек илли. Чумки у томилса. мима б ўлард и ?! By ми каран гки, ха- 
ёл и м д аги шахзодамимг го п и л и ш и д л х ш а т эди мем у ч у н . А х и р
к ў н и к и б колгам х а ё п т н и узгар ти р м ш и м керак зди-да! Н акадар 
кўркимчли бу... м убхам лик.
Ш у ў й - х а ё л л а р б илам л а х а д г а к и р д и м . Ў з и м бу а х в о л . 
к ў ш н и б у л м а д а «на аза! М о х и г у л з р и у й л а и г а н и д а м б ер и бе- 
зо в та , и з и л л а й д и . Д н а . й и г и - с и г и к и л я п т и т а ги н . М еи о н а м г а
ё п и ш и б о л г а н д а й . б у хам э р и га ё п и ш и б о л га н . У й л а н а д и - д а , 
мима к и д а л и эн д и . By эса ч н д о л м а я п т и . Я х ш и я м к и , м а р х у м а . 
iiyxca. ам а в и м и н г х о л и г а м а й м у н л а р й и гл а р д и -е й !
- Мемп б и л м а с эк ан. Ҳ а л и к ў р с а т и б кўямам ҳ а м м а си г а ! 
Д алли -девом а килам ан.
- Яма мима бўлдн. ҳ о й ? - у н и н г ё н и га ў ти б с ў р ади м мен.
- Ҳ ам м а нарсамми ў ш аи га б ер и б ю б орибд и, ер юткур! Э рим - 
иимг гушига кирдим. Н ар салар и м м и ж о й и г а к ў й и б кўй м асан г, 
г ў р и м д а т и к к а ту р ам ан , д ед и м .
- У-чи. у иима д ед и ?
- Э, худо олсин! Б ак рай и б т у р и б , сен ўлгамсан. дей ди .
LHy с р г а к е л г а м д а М о х и г у л ч и д о л м а д и . й и г л а б ю б о р -
ди. - М ен и х ай д ади ! Г у л х у м о р , б у н г а к ў н и к и ш к и й и н экан. 
У л гам н н гга кўникиш ... С ен ҳ а м м а г а ў х ш аб ф и к р л ай сан . л еки н
ҳеч ким семи ту ш у н м ай ди .
- М а р х у м л а р т и р и к л а р д а й ф и к р л а м а й д и - д а ! А х и р м ен ҳ а м
онамми о л и б к е т п ш н и и с т а г а н д и м . Ў з и н г и з ў й л а б к ўри н г. ҳаёт 
б ў л с а м , ш уни и с га р м и д и м ? ! М а м а с и з ... м а р х у м а си з. Т анам гиз- 
д а н с у я к - с а ё к к о л ган . х о л о с . Б а р и б п р э р и н г и з н и к и з ғ а н я п с и з . 
А х и р > я ш а ш н к е р а к -Kv ' У н и н г \ ч \ н \ а с т з у г а м а д и - к у !

---

- Ту га ши керак эди! - д еб ёзгирди у. - У ф акат мени яхш и
к ў р а р д и . И л г а р и л а р и д о и м х а ё л и д а э д п м . К у р ъ о н ў к и р д и ,
хеч курса! Э н д и - ч и ? ! Ў ш а н и б а ғ р и г а о л в о л и б ... - М о ҳ и г у л
ч п н к и р и к к а ў х ш а ш овоз чикард и. - М ени хали б и л м ас экан, -
секин о во зн н и п астл ати б д е д и у. Қ а л б и д а ё н г а н н а ф р а т у н и шу 
кадар м а д о р с и з л а н т и р и б қ ў й га н д и к и , х а т то о в о з л а р и ч и қ м а й
колганди. Ун инг у з г а р и б кетганини!
- Б у ш аш т и н ги зд а н кай ти нг! - д е д и м .
Б и р о к М о х и гу л га ra n кор ки ларм и ди ?! Ў ш а а л п о з б езовта 
учди. Э р и д а хам айб бор. Ж и л л а курса б и р йил у т и ш и н и кутмай- 
д и м и , бу хам кў н и к м ай д и м и ! Э . т а с а в в у р и д а у з и н и т и р и к д а й хис 
ки ляп ти , ал б а т т а ч идол м ай ди-да!
М о х и г у л н и н г каерга кетган и н и б и л о л м а д и м . УПига караб 
у ч ди -ёв, б и р б алон и б о ш л а м а с а эди! А м м о > н и и г кетидан бо- 
ролмасднм. А зам атж о н д ан х а б а р о лнш пм . касалхонага б о р н ш и м
керак эди. У н и н г руҳин н т о п м а г у н и м ч а т и н ч н й о л м ай м ан . ахир.
О с м о н д а ю л д у з л а р ч а р о ғ о н . Б а х о р э м а с м и . к у н л а р хам
нсиб колди. А м м о м ен бун и с езм ап м ан . М ен у ч \ и о б -хаво д ои м
б и р х илд ай т у ю л а д и . Ф а к а т д а р а х т л а р н и н г кий кос гуллагани, 
ғ н р -ғи р эса ё т га н ш а б б о д а к у н г л п м га б ах о р н п х н с л а р н и олиб
кп ради . Бу ў ш а т у й г у л а р ... ў с м и р л и к ч о гп м д а б а х о р кезлари 
к увон чдан д у н ё л а р г а с и гм ай кетарди м . Куш б у ли б у ч и б кетгим 
келарди. М ана х о з и р х а м м и со л и куш дай парвоз к и ляп м ан. Худ- 
дн ар гам ч и у ч ас т га н га ў х ш ай с и з . А р г а м ч и ю к о р п л а г а н и сайин, 
д и л и н г н з н и р о х а т ч улгайди. А р га м чи ю к о р н л а б пастга туш ад и . 
П арвоз к и л га н д а эса б и р м а р о м д а уч авер аси з . К ў к р ак каф асид а 
о г р и к б и л а н б о ш л ан ад и ган ф ар о гат эса кучаяр. кучаяверар. ам м о 
камаймас.
C o a t кечки 1 1лар чамаси. К е ч к и ибодат ярим тун д а. ун ик- 
ки да бошлана.аи. Ш у н г а ч а е т и б кели ш и м керак.
К ўч алар соки н. М ен эса э п к и н д а й эрк ин у ч яп м ан . Т у н д а
ш ахарни мархум лар босиб кетади. Буни факат хеч ким курмайдп. 
К и м д и р у ч ад и . к и м л а р д и р е р д а с а й р к и л и ш а д и . Туг.илмаган 
гўдаклар эса гадой чили к кнлгандай Куръон уки ладнган ж оп ларда .. 
изгиш ади. А гар кайси бир м а р х у м н и н г о с м о н г а кстар куни етган 
бўлса, ў ш а е р д а н о к о л и б кетн ш ади . Зеро б \ о л а м д а м акон хам, 
замой ҳам йўк. У н и н г ш аклн т а с а в в у р и м и з д а колган. холос.
А на касал х о н а б и н о си . Д е в о р л а р д а н си рғали б. а с ш ичкарн .
77

---

ўтди м. Д а ҳ л издан ю риб, А за м а тж о н ётган б ў лм а га й ў н алд им . 
Д а ҳ л и з д а б и р эм ас, б е ш - ў н т а м а р ҳ у м и зғи б ю р а р д и . У с т и г а
у стак бир а ё л н и н г т а н а с и н и т а р к этаётган и н и ш у н д о к қ и н а кўриб 
қ олд и м . О л т м и ш ё ш л а р д а ги аёл т а н а с и г а ҳ а й р о н т и к и л г а н ч а
гурарди. У мен га ю зланди:
- С и з янги келди н ги зм и ? К асал кўрган и келган д е с а м , вакт 
ал л ам ах ал . Гавба, шу вактда д а х л и з т у л а одам. Бугун бир бало 
б ў лган м и ? Н а м у н ч а шовкин. ярим тунда-я?!
У т ан ад ан ч и кк анин и хали т у ш у н м а ё т г а н д и . А ё л г а ач и н и б
караб кўйдим. У эса хайрон.
- Н е г а б у н а к а караяпсиз? М е н г а б и р н а р с а б ў л и б д и м и ? Ҳа... 
кўз о сги м кўкарган. Бу ю ракдан . Ю р а к касал...
Мен я н а хайрат б илан у н г а ка ради м.
- Бир нарсани ту ш у н о лм а я п м а н . Нега мен б о ш к а м а н у танам
б ош ка. Туш кў р я п м ан м и ?
- С и з ў ; . л и н п
1
з! - д ед и м мен. - Ҳ озирги на!
М а р ҳ у м л а р г а о ч и ги н и а й т г а н м аъ ку л . А к с ҳ о л д а б а т т а р
кийналишади. Аёл «ох» уриб юборди. Чарх у р и б тан аси га киришга 
уринди. Бундан бир иш чиқмагач, н о у м и д ж асад и н и н г ёнига чўкди. 
Айни чогда у нима қилишини билмасди. Кўнглим сезганди буни.
А зам атж о н ҳам он бехуш ё тар д и . Қ ў л л а р и га т о м ч и д о р и л а р
қўй илган, о ғзи д а нафас о лди рги ч! Бу в аҳ и м ан и кўриб, вуж удим
п а р о к ан д а бўлди. У я ш аш и керак, б о л а г и н а м я ш а ш и керак!
Б о л а л и г и г а б о р и б, ў л и м н и хам . т и р и к л и к н и ҳ а м а н г л а й
о л м аяп ти у. Руҳи каерда т е н т и р а б ю р г а н и й к и н ? К и м л а р н и н г
измида. к и м л ар исканжасида... К ўз о л д и м г а д а ҳ ш а т л и кора-кура 
н и м ар сал ар ки йнаётган А з а м а т ж о н и н г л а ти ф в уж уди келди-ю , 
пор и лл аб ш и ф тга кадар у ч д и м . Н ега мен хар н арсани к ўри ш га 
кодир б ў ла туриб, у ни кў р о л м ая п м ан . О л л о ҳ н и н г иродасими. 
бу?! М ен х а й р о н л и к д а к олгандим . Бу м у ш к у л о т н и кандай хал 
к и л и ш н и б и л м асдим ...
Ш у пайт кабристон т о м о н га т о р т и л а б о ш л а д и м . Ҳа, хозир 
иб одат б о ш л а н а д и . Бугун н а ф а к а т иб о д ат к и линад и. осм о н очи- 
либ, ф а р и ш т а л а р т у ш а д и г а н кун.
К а с а л х о н а д ах л и зи д а ч о л а -ч о п б о ш л а н га н д и . Бояги аёлга 
су н ъ и й н аф ас олди ри б , ю р аги н и у к а л а ш а ёт г а н д и . Х онад а эса 
м а р х у м л ар ғу ж б ўли б вокеани ку з ат и ш а р д и . У б а р и б и р ўлади. 
ун и ку тк ар и б ко л и ш о л м ай д и . Бу ш у н д о к хам аён хакикат.
78

---

Қ а б р и с то н га ззгин аҳ в о л д а кайтдим. А м м о ю р а г и м н и н г бир 
ч ек к аси д а ки ш и га xyui ёк а д и га н у м и д памдо бўлган д и . Чунки 
кўнгил ғ а ш л и к мени т а р к этган. м е н д а м ав ж у д ҳ о л а т и м г а нис- 
батан к у н и к м а ҳосил б ў лган ва мен «ўли.м у н ч а л и к ҳ а м хунук 
ҳ о д и с а эм ас экан» д еб ўй лай б о ш л а га н д и м . А н а М о х и гу л хам 
иб о датга етиб келибди. Т у р и ш и б и р ахвол...
Ш у дам осмон ёриш иб. илохий бир мусика бутун кабристонни 
камради. М а р х у м л ар д и л и б о д ат и га ч умд илар. У л а р осм он д ан
н и го ҳ у зм ас, у н г а а р м о н ва и н т и з о р л а т и к и л а р д и л а р . Ҳ а м м а
у з к а б р и т е п а с и д а т е к қ о т г а н , кўз ў н г и д а с о д и р б ў л а ё т г а н
т а х ай ю л и й ҳ о д и сан и ички х а я ж о н и л а кузатардй.
А н а ў ш а с а ф а р г и д е к н у р а ф ш о н л и г и д а н н и г о х л а р д о ш
б е р о л м а й д и г а н ё ғ д у з о х и р б ў л д и - ю , я ш и л а р а л а ш б и н а ф ш а
ту сдаги нур у ступи к аб рлар ш ах р и га т у ш д и . А ввал патларн ка- 
м а л а к т у с и д а ж и л о л а н га и х у м о ку ш л ар п галаси кўри н д и . У лар 
ор ти д ан ш арси м он , о л м о с р а н г ф о й т у н д а осм о н эгалари , хуру 
ги л м о н л а р т у ш и б кела б о ш л а д и . У л а р ерни б и р н еча Пил аввал 
т а р к этган м а р ҳ у м л ар н и қ у р ш а б олп ш ган , у л ар га П ўлбош чплик 
ки ли ш аётган ди . И б одатни б у зи б б ў лм асд и . Ҳ а м м а н и н г д и к к ат- 
эъти бори осмонда...
Осм он чарогои бўлн б кетганин и кўринг. С ам о ичра чакнаган 
олтин ю лд у зл ар эса у н г а и л о х и й м ах о бат кўш ди. Hyp усту н и - 
д а н с и р ға л и б т у ш а ё т г ан о лм ос ф о й т у н д а о п п о к х а р и р л и б о слар
ки й гаи , п е ш о н а с н г а қ а д а л г а н д у р л а р и , т и л л а қ о ш л а р и у з и г а
яраш ган пари-п айкарлар, с а л л а с и га о лм ос жига кадалган ф ариш - 
та й и ги тлар ўти рарди . У л а р н и н г в у ж у д и д ан нур ёғн л и б кўзни 
қам аш ти рард и .
Ў ш а сафаргидай д и л и м н и бесабаб кувоич чулғади. Қх вончки. 
б аг р и м га си гм ас. о гр и к к а а й л а и а р д а р а ж а д а кучли ро х ат эди бу. 
Ў ш а о с м о н л а р га си н ги б к етгим келди. Бир зум «м ен»лиги.\
1
ни 
у н у т д и м хатто.
Б и р и н - с и р и н у л а р е р г а қ ў н и ш д и . С а м о в а т д а н к е л г а н
м а р х у м л а р ў з х и л х о н а л а р и н и . х е ш - а к р а б о л а р и н и т о п и ш д и . 
К и м н и н гд и р холасп. т о га -ю ам м а ла р и . э р -х о т и н лар б ир-би рларп 
би л ан юз к ў р и ш д и л а р . К е л г а н л а р 15-18 ё ш л и к й и ги т-к и з л а р
к и ё ф а с и д а б ў л и б . б и р - б н р л а р и н и т а н и б о л и ш л а р и х и й л а
м у ш к у л р о к к еч ди . К ей п н о с м о н д а н т у ш г а н л а р х а м иб о датга 
ч ў м т и д н . Ў ш а б и н а ф ш а р а н г я ш и л т усдаги ёгд> ило х и ёту ч к> ни
79

---

кучлар им издан д и л л а р и м и з г а қуй илди. И неон б ағр и н п эритиб, 
о кизгувчи м усика зса би зн и уммондаП гирд оби га олди. Б> \ у з \ р- 
ҳ аловат д ен ги зи эди, у н и еўз б и л ан т у ш у н т и р и б б ер о л м асм ан . 
Ш у дам бир ф и к р га келдим. Ҳа, буни юз б о р гутилиб, ю з бор 
у лган к п ш и л а р а л л а к а ч о н а й т и б б ў л и ш г а н . Л е к и н м ен б уни 
э н д и а н г л а д и м , х о з и р а н г л а д и м . Ё р у ғ д у н ё д а к ў р г а н л а р и м -
кўргулик ларим - бари ик к и лам ч и ! Ҳ а ё ти м д а ю з б ерган ва мен 
нодонлигим туф ай ли бахтсизлик деб атаган вокеалар хам. Аслида 
улар хам мен уч ун эди. Ш и к аста х у л к -а т в о р и м н и т о б л а м о к у ч у н
у рилган бир з арб эди. Т е м и р ч и у ста бирон ас б о б и га иш лов бер- 
гани каби. Бу вокеалар ичра, д о р у л ф ано и чра м у х и м и м енм ан ва 
м е н и н го л а м н и англагаиим. ўзлигим н и .\:ic килганнм. Болалигим- 
дан б о ш л а б ш у ку н гач а ю з б ерган вокеалар ҳ о зи р ги х о л а ти м д а
арзимас бир нарсадаи т у ю л а д и . У л а р н и н г бари б угун ги кун учун 
х п зм а т ки лган ди асли!
Ибодатга. б ер и л и б . ш у н д о к ё н и м га, каб рим т е и а с н г а келиб 
қўнган ф а р и ш т а л а р н и кўрмай коли бм ан. Икки кизу бир йигит. 
У л а р н и к ў р и б « ю р а г и м » қ и н и д а н ч н к а ё з д и . Ш у н г а ў х ш а ш
ҳ о л а т н и х и с к и л д и м . « Н а х о т к и м е н и хам о л и б к е т и ш е а ? ! »
Қ и з л а р н и н г с у л у в л и г и и и кў р и б т и л и м лол. Д о н и ш м а н д н а м о
н и гоҳлари , к и п р и к л а р и н и н г м а й и н л и г и , ғ у н ч а м и с о л лабл ар и , 
у л ар дан к ел аётган ан б а р исл ар д ан в у ж у д и м қ и р к қ а б ў ли н д и . 
У л а р н и н г н о з и к л и г и н и кў р и б, н у р д а н я р а л г а н м и б у л а р д еб
ў й л а б м ан . Й и г и т н и н г ҳам ю з л а р и ж и л в а л а н я п т и . Х у ш р ў й к и , 
чеҳрасига караб б ўлмайди. Аслида уларни у м р и м д а кўрмаганман, 
лекин н и м а с и д и р т а н и ш . Кўнглим сезяпти. Ф а р и ш т а ла р м и улар? 
Ж а н н а т х у р ъ а й н л а р и ... Бир м у д д а т б ал к и м ен х а м ж а н н а т г а
нойил к и л и н га н д и р м а н , д еган х аёлда х у р с а н д хам б ў лд и м . У лар 
м е н г а а ч и н и ш а р , ай н и ч о гд а бу д у н ё г а ў т г а н и м д а н ш о д хам
кўри нардилар.
- Гулхумор, болам , хуш к ел д и н гм и ? - дед и қи злардан бири.
М ен у н г а ҳ а й р а т л а н и б к арадим . М ендан хам ки чн к б и р киз, 
пари б орса 18 ёш д а. б алк и 16 д ад и р. мени « б о л а м » д еяётган и
к и з и к т у ю л д и . Б а л к и ф а р и ш т а л а р о д а м л а р н и « б о л а м » д ей п - 
шар. ким б и л ади . У н г а разм с о л п б карад пм у т ў ш а г и м т е и а с н г а
келган аёлни т а н и б колдим. « О п п о ғи м , кўркм а!» д еган шу киз 
эди-да! Ф а р и ш т а б ў л с а керак, ў ш а н д а А зр о и л д е б ўй лаган ди м . 
мен нолон.
8U

---

- М е н и т а н и м а д и н г - а , болам! Буви нгбулам ан. О ф и я тб у в и н г! 
Б униси Робия хол ан г. у н и с и м е н и н г отам б ў лад и л ар . Қайтиш
к и л ган и н гн и б и л ган м и з. Е р г а т у ш а р м удд ат и м и з етган ди .
- Буви м га у х ш а м а й с и з -к у ? - д ед и м ки зга ҳ а й р о н л и к билан 
ти ки л и б . - Ё ш си з жуда.
- У д у н ё д а х а м м а ё ш а р и б кетади . болам. М ени ё ш л и г и м д а
кў р м а ган с а н -да. т а н и м ад й н г .
Би ри н ч и с а ф а р к е л г а н л а р и д а бувим эк а н л и к л а р и н и ай тм а- 
ганд илар. Н ега ш у н д ай қ и л га н л а р и г а ҳ а й р о н м а н . Қ ў р қ м а с и н , 
д еган ди р л ар . А х и р мен ж у д а ёш эди м , ў л и ш н и истам аётган д и м .
Б и р -б и р л а р и м и з билан қ у ч о қ л а ш и б кури ш д и к . Багри м и зда 
нур тў л к и н л а р б и р л а ш д и . Ш у д ам а т р о ф г а гул м и со л у ч к у н л а р
са ч р аган д ай б ў лд и . У л а р б и з г а ў х ш а м а с д и л а р . Ч е ҳ р а л ар и да н
фақат ззгулик у ф у р и б турарди.
- Буви. сиз бош қ ачасиз! - д е д и м у ки ш и га ҳавас б и л ан т и ­
килиб.
- С е н хам м ендайин б ў д а о а н ! - д е д и л а р комил и ш он ч билан.
Қ айд ам , б у ви м д ап б ў л а о л а р м и к и н м а н . У ки ш и дай рахм ди л 
инсон бўлмаган дунёда. Д о и м у й л а р и тў ла одам бўларди. Т ан п ш - 
н о тан и ш л ар б у в и м н и н г ш ирин с ў зл ар и н и . ш ирин о вқ атл ар и н и
с о ғи н и б кел авер и ш ар ди . О ғ и р ч и л и к йи ллари хам к ел гу в ч и л ар
уч ун бир б у р д а нон т о п г а н л а р . Ҳ а б и б а х о л а деган, м и яси сал 
а й н и ган к ам п и р б илан к ў ш н и т у р а р д и к . Ж и н н н с и қ ў з и ган пайт 
у буви м н и неча б о р кувган, ж аб р ҳ а м етказган. Ш у н д о қ бўлсаям, 
ш ўр ли к н и н г хабар ол ади ган и йўқ, д еб б и р коса о в к а т кўтариб 
ч икард илар. Ф а р з а н д л а р и н и н г н о р о зи л и ги га карам ай , албатта, 
ў ш а н и и г и с с и қ -с о в у ғ и д а н х а б а р о л а р д и л а р . У й л а р и г а к и р и б
қо л са, а й л а н и б - ў р г и л и б м е х м о н к и л а р д и л а р . Б у л а р н и я х ш и
эслай м ан . Х о л ам б илан с ў з л а ш у в и м и з бироз х и ж о л ат л и кечди. 
И ш -ў қ и ш н и деб, касал ётган кезлари у ки ш и дан х а б а р о лолм а- 
гандим. О ддий ш ам оллаш дан кетдилар. Ким хам ў йлаб ди , дей си з 
буни. М ен и к и -к у , бир о д ди я т, а м м о ки ём ат карз м а р х у м л ар г а
катта-катта ваъ д аларн и б ерган лар, ваъда бер и б б аж а р м а га н л а р
кандай кўришаркин. М архум лар кек саклаш майди. албатта. А м м о 
ў р т а д а заъ ф ар о н т ў с и к пай до б ў лар к ан . Бу т ў с и қ н и эса мен ўз 
а м ал лар и м билан е н г и ш и м керак.
- Буви, о с м о н д а хам к и й и н ч и л и к л а р б ў л а д и м и ? - сўради м
мен. - Н и м а л а р н и к ў р ган и н гн зн и гапири б берпнг.
81
е

---

- Буни а й т о л м а П м а н , с а о д а т и м . Ҳ а р к а л а й я н г и ҳ а ё т г а
кўникиш ҳам м а ж о й д а ҳам осои кечмайди. Худо сабр берсин экан. 
А м м о ҳар срда сен га эм ак до ш . к ў м ак д о ш б улам и з. Бу д у н ёга 
ўтиб к и й н а л д и н гм и ? - су р а д и л ар м енд ан.
- О з-моз, д о в д и р а б колдим.
- У ё к д а хам ш у н д а й б ў л а д и . Л е к и н ... у е р н и н г к о н у н - 
коидалари буткул бошкача! Бу саф аргиси д и й д орлаш ув, кейинги 
гал с е н и о либ кетамиз. Е р д аги м у д д а т и н г ту та б коляпти.
Бу гапларни э ш и ти б , ю раги м ш у в эти б кечди. Би ри н ч и д ан , 
ерни т а ш л а б кетгим й ў к эди. И к к и н ч и д а н . узим ни ни м ал ар ку- 
таётган и н и б и л м асд и м .
Ш у кеча б у в и м б и л ан б и р г а о н а м н и к у р га н и б о р д и к . У
к и ш и н и н г т у ш л а р и г а кирдик. О нам м ени бувим. холам, бувам 
билан бирга куриб роса кувон ди лар.
Қ а б р ла р ш аҳ р и д а х а м м а Қ о с и м ота д еб а т а й д и г а н х оки - 
с о р г и н а кар и я б о р эд и л ар . У к и ш и з а в ж а и хал ол л ар и б и л ан
у ч раш ди лар. Г а р ч и ахди а ё л л а р и 15-20 ё ш л и киз с у в р а ти д а эса- 
да, уни д ар р о в т а н и б олди лар. А в вал и га б и р -би р л ар и га ин ти зор 
ти ки лган ча туриб коли ш ди. К ейи н Қ осим ота йиглагандай товуш
чикарди.
- Саломат, С алом ати м ! Б о р м и сан ... Д и й д о р кури ш ад и ган 
кун хам келар экан-ку!
И к ко в л ар и ю з к ў р и ш и б , р о с а й и ғ л а ш д н . Ҳ а м м а с а л о в а т
айтди. ку ш у гиёхларгача!
Вакт т у гад и . М а р х у м л а р к е т и ш г а чо гл ан д и л ар . У л а р саф 
т о р гт а н ч а нур у сту н том он у ч и б. о лм ос ф о й т у н л а р га кун ди лар. 
О см он яна ёгдуланди, атрофга илохий н у р т а р а ти б . мархумларни 
б а ғ р и га о л г а н ч а . б и р зум д а г о й и б б ў л д и . Ф о н т у н х а м , х у м о
к уш лари-ю , б и н а ф ш а р а н г нур устун кўзларни камаш ти риб. само 
багри га с и н ги б кетди. Қ аб р д о ш л ар и м издан Қ о с и м ота хам ахли 
аёл и хам рохли гида сам о ватга кстгаиди.
М а рхум лар о см о н га ти к и л ган ч а те к к оли ш ди. Бир кун келиб 
улар хам кетншади.
Ш у пайт кабри теп а с и д а м у и гай иб т у р ган М о ҳ и г у л г а кўзим 
туш ди. Ш ун ча вокеа б ў л и б ў т д и - ю . бу н и н г гуси ўзгармабди-да?! 
Уни хам кўрган и к ел и ш ган м и к н н ?! Ё н и га бордим . Х и р ал аи и б
турган и н и кўриб, кай фи яти ч аток ли ги н и т у ш у н ди м .
- С и з н и хам кўргак и к е л щ н з и м и 0

---

- « Д е л ега ц и я » бўп кетиш ди. - кесатди у. - Ҳ а м м а си насиҳат 
к и л а д и . М е н и ў р н и м г а қ ў й и б к ў р п ш с и н - ч и ў з л а р и н и ! By 
йўлингдан қайт эмиш. Қ ай тм ай м ан . икки д ун ёд а ҳам. Н и м а бўлса, 
бўлаверсин! Т ў й и б кетд им ҳ а м м а с и д а н ! - у ғазаб билан шундай 
д е д и. Кейин х и р и н гл аб қўш и б кўйди: - Бугун у ни б оплади м...
- К и м н и ай тяп си з?
- А н ави н и -д а, м егаж и н н п ! К и й и м л а р и н и к и й м а л а б т аш л а- 
д и м . Н и к о х когози хам м а й д а -м а й д а бўлди. Б оп ладим !
У н и н г руҳияти. т е л б а н а м о чакнаган кўзлари м ен га ёкм ади. 
М охигул ил к б о р а т а н и ш г а н и м д а кандай х о к и с о р эди-я! Бугу- 
ни б и л ан я ш ая п ти . эр т ага ни м а б ў л и ш и н и ў й л а м а я п т и . Х удо 
а срасин-э! У д у н ё д а э к а н и м и з д а « ўлсам , к у т у л а м а н !» дердик. 
Ў л и к б ў л а туриб . ни м а д е й м и з энди?! О д ам ў зл и ги д ан кандай 
кугу л а д и!
В а к т и м б ў л г а н и д а у б и л ан б и р о з д а р д л а ш г а н б ў ла р д и м . 
А м м о ш о ш я п м а н . М у д д а т и м оз к о л га н га ў х ш ай д и . А й н и кса, 
бугун ги у ч р аш у в д ан кейин кўн гли м г а ш л а н и б колди. Ҳ али хеч 
б и р иш н и о х и р и га ет казм ади м . Л о а қ а л А за м а тн и ҳ а м то п м ади м . 
У н и шу а л п о з т а ш л а б к е т о л м а й м а н , ахир. О н а м -ч и , о наи зорим - 
чи. к ан до к т а ш л а б кетаман.
Б ирдан у йга б орги м к ели б колди. Би р-икк и кун у й д а ю рсам- 
м и к и н ? А нави М о ҳ и гу л н и кўри б с и к и л м а с д и м , х арн еч ук. О нам 
билан ҳам т ў й гу н и м ч а бирга бўлардим. В о л и д ам н и н г б о ш к а фар- 
з аид лари бўлган и д а-к у , у н ч а л и к о ги р б ў л м а с д и ж уд о л и к ... Шу 
боне хам А з а м а тж о н н и о н а м г а т а ш л а б кет м о кч и эдим. О в у н ч о қ
б ў лар м и ди , онам га, д ей м ан.
Ш ам о л тў зи т ган яп рок дай уй и м т о м о и уч ди м . Ё н -вери м д а 
б о ш к а м ар х у м л ар хам парвоз ки л и ш аётган д и .
У й г а келиб, б о л х о н а м и зга қўн ди м . Ш у н д о к д ер азад ан кира 
коламан... И ч к ар и ўти б , хам м а хон ал ар н и а й л аи и б ч и ки бм ан . Бу 
в и д о л аш у в онлари эди. К е т и ш и м н и эш и т г а н и м д а н бери галати 
б ў ли б колдим. Ў т м и ш и м н и кўп эслаяп м ан . Ш у н д о к э р к и н л и к н и
хис қи либ т урган эсам -да, б а ъ з и д а та н а д а ги ҳа ё ти м н и кумсаб 
қолард им . Бу ёш ўлиб , ҳаётга т ў й м а г а н и м боис б ўлса керак.
Ҳар куни ўқи ш д ан қайтгач, кела солиб музлатгични очардим. 
Чунки қ о р н и м т а т а л а б ке т а р д и -д а ! М у з л а т ги ч д а и к ў н гли м га
ёккан нарсани олиб, ош алаб еб олардим. Иситиб ҳам ўтирмасдим. 
Худди шу нарса он ам га армон б ў ли б қолди!
83

---

- А н а, м у зл атги ч га су в кўПнб и ч г а н л а р и н г м у з л а б ётган 
о в к а т н и е га н л а р н н г оқи бати. А П тардим-а, сен га ай тарди м ! Неча 
м а р та т а й и н л а г а н м а н . Йўк. д а н г а с а л и к ш у н ч а л и к ! Ҳа, б и з г а
ў х ш аб , ў ч о к к а ўтин калам асанг, сам о в о р д а чой кай н ат м асан г, 
ш у н д о к гугурт ч н зи ш га эри н а с а н м и , ўлм агур! - д е р д и л а р .
Ш у н д а мен о н ам га а м е р и к а л и к э р-хоти н лар ҳакмда сўзлаб
бери б. яна б алога колардим.
Д а н г а с а л и к - т е х н и к а т а р а к к и ё т и и ллати -ку, ш уни хам бнл- 
майсизми, дердим кулиб. А м е р и к а д а а в то м а т -о ш х о н а д е г а н нарса 
яратишган. М асофадан т у р и б б ош к ар и л ади . Ў ш ан ак а асбоби хам 
б о р ,т е л е в и з о р н и к и г а ў х ш аг а н . Ш у н д о к керакли т у гм а ч а н и бос- 
сангиз, п и ш и р и б-к у й д и р и б , с у з и б хам бер ар к ан . Э нди ден г, ўш а 
тугм ачани ким б о си ш и устида р о с а ж а н ж а л б ўларк ан да, ўзи хам.
- А зизам , овкат п и ш и р ад и га н автоматни ё к и б юбор! - дер
экан эри. Хотини эса э р и га д и м о ғ - ф и р о ғ килиб:
- М е н хам семга ў х ш аб и ш д ан чарчаб келдим. Б и роз д ам ол- 
гим келади. К и м н и н г корми о ч га и бўлса. т у гм а ч а н и ў ш а боссин! 
Мен кечки о л ти дан кейин у м у м а н овкатлан м ай м ан ! - д е р экан.
- С е н ўзи хотинмисан! - д е я ў ш ки рарк ан эри. - П и ш и р и б бер 
дем аяп м ан -к у ! Ш у оддий т у гм а ч а н и б о си ш ш у н ч ал и к к и йин м и? 
Ш у н и х а м к и л и б б е р м а с а н г . с е н г а н е г а у й л а н г а н м а н , ўзи! 
Кўрдингизмн они, шу арзимаган нарсага росаж и к м л лаш п ш ар кан . 
С и з гугурт ч ак и ш га э р и н а с а н м и , дей сиз.
- Ҳа, ў лм а-я! Виз а м р и к о л и к м а с , узбекм из. болам. Қ и з бола 
д е г а н и о м и н г бор. у я т-а . у я т . Ў ш а н а к а л а р д а н х у д о а с р а с и н ! 
Ш у н и н г уч ун а м р и к о л и к й и ги т л а р ў зб е к ки зларга у й л а н а ё т г а н - 
миш . би лсаи г. А н о в П о ш ш а п а н г б ор-ку, ш у и и к и г а с а п -с а р и к
а м р и к о л и к йи ги т совчи бўп кеса. о п а н гн и н г ю раги ём он б ў ли б
кол и бд и . А м р и к о л и к к и з л а р я х ш и б ў л с а . й и г и т л а р и х о т и н
к и ди р и б , Ў з б е к и с т о н г а ч а к е л а р м и д и . б о ла м . Қ ўй-а. каёқ д аги
гапларни г а п и р а с а н , - д е р д и л а р а ч ч и к л а р и келиб.
Бева б о ш л а р и г а хам едп р и б , хам ки й д и ри б . ян а хам о р т ти - 
риб, м ен га с е л йи гаётган д и л ар . Бир с а н д и к б ўли б ко л и б кетди 
хам м аси .
У й д а хеч ким й ў к ш е к и л л и . О н а м б и р о н ж о й г а к е т г а н
б ў л с а л а р к ерак . У й д а с и к и л и б , ё л ғ и з ў т н р г и л а р н к е л м а й д и - 
да! У ки ш и хам, хатто, м а р х у м а б ўлсам -да, келиб т у р и ш и м г а
ўр ган и б к олган д и лар. Бир са<|)ар Ш ах н о за холам м ен и у й д ан

---

қувганларидам кеГ ти ан ч агач а к е л м а й ю рд и м . Х аф а бўлгани м
рост. Ш унда онам холамга Пиғламсираб ҳасрат килаётганларини 
и и и т и б к о л д и м . Вх с ў з л а р қ а н д а й д и р йўл б и л ан м е н г а е т и б
келганди.
- Ж и я н и н г \ с ч ту ш и м га кирмай кўиди-я! С о п ш д и м -э ! Ш унга 
хам овун и б ў ти р ган д и м . Нм.ма б ў л д и и к и н , биздан х а ф ам и к и н ?
- Нсга хаф а бўладм? Т и н ч д и р -д а! М а р х у м л а р б езовталаиса. 
т\ шга киради. дейиш адм-ку!
') . Ш ахи оз. кнпда гинч б ў л а д и -я , б егон а жойда!
Холам ш арак лаб кулиб ю борд и.
- [?oii. o n a -ей! Б егона ж о й д а м и ш ! Балки асл у й и д и р ў ш а ер. 
Бу дх нёга м е х м о и м и з қ ам м ам из.
- Бари бир... Э и д и кўр яи ти -да >• д у н ё н и . ёки о с м о н и г а кет- 
г а н м
11
К
11
н ? - т у с \
1 0
л л а д и л а р о н
i.m . 
У 
к и ш и
гўё мени к ўрлб-би ли б 
гургаидай гал и р ар д и л ар .
Х олам ў н гай си зл ан ди . М е н и н г й ў қ б ў л н б кетгаи и м га ўзи 
айбдор эканнни сезди. чоги. Ю раги алланеч> к б ў л и б т и л г а кирди.
- М а р х у м л а р 40 кумда о с м о н г а кетади. д е б э ш и т г а н и м бор 
эди. Г у л х у м о р н и н г кирки ўтмади-ку. хали.
- Кўнглим сезягп и. ха(|)а б ў л г а н унинг. Йўкса. кун да-кунора 
хабар о л и б т у р у иди...
О н а м П игладилар, холам су к у т д а. К ени и х и ж о л а т п а з ran 
б ош л ад и л ар .
- Гулхум ор т у и ш м г а к и р и б эди. она. Н охуш туш . С и з н и
олиб кетмокчи б ў лаётганм пш . Х ои ан ги зга ки рм оқч н эди. йўлини 
тў сдим . Сен ўлгансан. д ед и м . о п а м н и ти н ч кўй. дедим.
Бу сўзларн и эш и ти б . онам пи глап и а т у ш д и л ар .
- Н ега у н а к а д еи с а и . Ш ах н о за ! Б и здан б о ш к а ки м и бор 
унинг!
- У э н д и м а р х у м а . о н а. У ў з г а р г а н . Й ў к с а , с и з н и о л и б
кетм окч и б ўларм и ди ?! И н д а м а с а н г и з о либ кетади хам-да!
- М а й л и эди. олиб кетса! У н инг ё н и д а б улги м келяпти. О на 
булиб. у н г а ни м а б ерд и м . Бу д у н ё г а келиб ни м а кўрд и болам 
бечора!
- Қ ўйи нг. он а. ш у и а к а г а п л а р н и . Худога хуш к е л м а й д и . 
К ў лим издан ни м а хам келарди. ў л ч аб б ер и л ган у м р и ки ска экан. 
О иди у зингнзни ўйланг. Б\ пака килаверсангиз. у хам кетолмайди.
\ n n c a ! б х ' т б . л а р б а
• uv' 
т . Я х и т м и шу?!

---

• О н а м и н д а м а й ко л д и л а р . Л а б л а р и ни катти к т и ш л а г а н ч а
у н с и з йи ғл ар д и л ар . By л а в ҳ а л а р г а г у в о ҳ б ў л г а н мен э с а б ез- 
о в т а л а н и б уч а б о ш л а д и м . С е з д и м к и , кандаП дир ип сиз р.иита 
б и з н и х а м о н б и р - б и р и м и з г а б о ғ л а б т у р а р д и . У к и ш и н и бу 
ақволда т а ш л а б к ето л м асд и м . Н азар и м д а қо л а т и м д а н атроф га 
уч к у н д ай и н сочил иб кетдим. Ч ин дан хам А з а м а т ж о н н и у к и ш и ­
га бери ш фикри маъкул эди. Б олага мехр. о н а м г а эса д и л б а н д
керак. М е н и н г хам кўн гли м т ў к б ў лар д и . Б у ёги га ўзим ҳ а к и м д а
ўйлардим. А хир мен хам катта имтихон к а р ш и с и д а т у р и б м а н -к у ! 
Буёги ии м а бўлад и, б и л м ай м ан .
Ш у хаёл лар билан м у зл а т ги ч н и о ч га н и м н и б и л ам ан , «гув» 
этиб бир н а р с а у с т и м г а куласа бўладим и?! Л а т и ф танам дан ўтиб. 
п о л г а у з а л а т у ш д и . К у т и л м а г а н в о к е а д а н х у ш и м б о ш и м д а н
у ч иб, пори ллаб ш и ф тга кадар к у га р и л д и м . У эса йўрғалаган ча 
кайси бир хонага кириб й ў к б ў л д и . « Б ар аб аш к а!» М и я м г а келган 
б и р и н ч и ф и к р шу бўлд и. Б у ё к к а каер д ан к е л и б ко л д и й к и н ?! 
Н ега м узлатги ч и ч и д а ў ти р и б д и ?! И зм а-и з мен хам хоналарга 
йўн алдим . Ҳа, ана д и в а н н и н г таги га я ш и р и н д и . Л ат и ф т анаси 
кичик б ўлгани уч ун у ни б а р а б а ш к а д еб ў й л а б м ан . Ёш болага 
ўх ш ай д и м и ?! Бол ал и ги га борган -да! П ў л а т с а н д и к ичига яш и - 
р ингани т а к д и р и д а хам уни б ем а л о л кура оларди м .
• 
- Ҳой, ч и к буёкка! С ен и кўри б т у р и б м а н ! - д ед и м . У м ик
этмай ётаверди. Қ ўли м н и ол ди н га чўзиб, то р тган д и м , б о ла диван 
т а ги д а н с и р га л и б чикди. Уни кўри б, ҳ а й р а т п м н и я ш и р о л м а д и м .
- Азамат?! Сен бу ерда ни м а ки ляп сан ?
А зам ат а й б д о р о н а бош эгиб, м ум т и ш л а г а н д а й м и к этмай 
тураверди.
- Г апир д еяп м ан ! Бу ерда нима ки ляп сан ?
- Я ш и р и н и б олдим. С и з бу ер га кўп келасиз-ку?
- Ҳа. бу ер м е н и н г уй и м ! К и м д а н я ш и р и н и б олди нг?
- С издан!
- М ендан?! Нега м ен д ан я ш и р и н а с а н . б о лам ?
Азамат ковоғи нн у йи б, ғўнғи л л ад и .
- С и з м ен и у ёкка кай тар м о к ч и си з-ку !
- К ет и ш и н г керак-да, т о й ч о қ , - д е д и м м ехри м товланиб.
Ю м ш ага н и м н и кўри б у хам д ад и л л а н д и .
- С и з хам кетасизми?
- ... б о р и ш и н г керак. болам.
8G

---

- С и з-ч и ?
- М е н . . . м е н к е т о л м а й м а н . А м м о с е н б и л а н а л б а т т а
кури ш ам и з.
- О с м о н д а м и ?
- Ҳ а !
- М ен к етм ай м ан . С и з с и з ке тм а й м а н ! - яна и н ж и к л а н д и
Азамат.
- А зам атж он! Т ой ч оғи м , - д е д и м м у л о й и м л и к б и л ан у нга 
т у ш у н т и р и ш г а у р и н и б . - Б у н и н г хеч и л о ж и с и йўк. О каётган
дарён и тескарм о к и зо л м ай м и з-к у ! К у ч и м и з е т м а й д и , бунга. Ў зинг 
ақлли боласан-ку, Ҳамма нарсани т у ш у н а с а н .
- С и зси з ни м а к и лам ан . ойи. Рустик м ен и у р ад и . Бу ерда 
мазза... ш ам о л д а пи р и л л аб у ч ас а н , д ў ст л а р и м бор. Улар ай т и ш - 
я птик и. я қ и н д а о с м о н г а кетар эк ан м и з! М ен ҳ а м кет ам ан м и ?
- О с м о н г а ҳ а м м а х ам кетолмайди.
- Нега? М ен ём он б о л а м а н м п ?
- С ен асал боласан . Л еки н ... сен ти р и к сан , т о й ч о ги м . О дам 
ф ақат ў л ганидан кей и н ги н а кетади. осм онга.
- Унда... қачон ў л а м а н ? Ў л г у н и м ч а ш у е р д а п ой лаб тура 
колай. М е н и -ч и , бу ердан хеч ким т о п о л м а й д и . Ў р т о к л а р и м хам 
бор! - болаларча м ақтан д и у.
- У л а р хам шу ер дам и ?
- Гапир...
- Қ ў ш н и квартирада... т ў п о л о н қилиш япти!
М ен х ай рон бўлдим .
- М а х м у д б и л а н М а ъ р у ф н и - ч и ,б у й р а г и н и ў ғ и р л а ш г а н .Улар 
ў ш а д ў х т и р н и қ ў р қ и т и ш я п т и . О й и -чи , мен м у зл а тг и ч н и ю рги - 
зи ш н и б и л ам ан . Рудик ам аки ўргатди.
- Ким у? Қ анак а а м а к и ? - Ҳ ай р о н б ў лд и м мен.
- Рудик ам аки -ч и , ар о к ичган. М а ш и н а б о с и б кетган. Уни- 
чи, ю раги ни ў ги р л аш ган . Ш у н г а э н д и о с м о н г а кетолм ас экан. 
« С е н л а р б ориб, м е н г а хам ж ой о л и б ту р л а р и н г» , - деди.
Б и з ж и м колдик. М е н н и м а д е й и ш н и б и л м а сд и м . И к к и д у н ё 
ў р т а си д а г и ф а р қ н и м ан ав и гўдакка т у ш у н ти р а о л м аётган д и м .
- Бўпти, - д ед и м сухб ат га якун ясаб, - ў р т о к л а р и н г билан 
х а й р л а ш ги н , кетамиз!
У м енга ш у бҳ ал и назар т аш л ад и .
87

---

- С и з хам м и? Бирга к етам и зм и ?
- Ҳ а-д а, тойчок!
Бола хурсанд б ўли б кетди. Бўи нм м дан кучно, деди:
- У н да ю ри н г, с и з н и х а м Р у д и к а м а к и б и л а н т а н и ш т и -
риб кўяман. У-чи л и к о п ч а л а р н и о т и ш га роса уста! С и зга ҳам 
ўргатади.
- Ў з и н г б о р а кол,тойч ок! Тез кайтгин, ш о ш и л и ш и м и з керак.
Б о л ан и н г п о й и н т а р -с о й и н та р г ап л ар и д ан т о п га н д ў ст л а р и
б еб ош р у х л а р э к ан и н и т у ш у н д и м . У й г а ки риб олиб т ў п о л о н
ч и қ а р а д и г а н ш у л а р -д а ! У л а р ж а б р к и л га н о д а м д а н к а с д и н и
о л м а гу н ч а т и н ч и м а й д и . Бу д у н ё н и т а ш л а б кетолм айди. Кейин 
б ирдан о р к а д е в о р -х о н а д о н д а ким я ш аш и лоп этиб ё д и м га т у ш ­
ди. А х и р бу у й д а Козим К а р б ал о яш ай ди -к у! М а ш х у р жарроҳ! 
У ж а р р о х л и ги билан эмас, к и ш и б и л м ас қ и н ғи р иш лари билан 
ном ч икарган. О д ам л а р н и қўй дай сў яд и , д еб э ш и т г а н и м бор. 
Л еки н хеч ту гишолмайди уни. «Таги бакувват» д ей и ш ади . Мана, 
но д о н л и ги д ан А х м адж о н д еган йи ги т «ч ув» т у ш и б ў ти ри бди . 
Ҳ ам п у л и д а н а й р и л д и , х а м б у й р а г и д а н . Й ў л г а қ а т н а р , мол 
олиб келарди. Б ой вачч а! П у л и г а и ш о н и б , к ў р и ч а ги н и ш у н га
олди ри бди -да! К ози м ж а р р о ҳ у н г а наркоз бери б, у й к у д а л и г и д а
б и т т а с о п п а - с о г б у й р а г и н и хам к еси б олган экан! К ей и н м аълум
б ў лд и бу. Ш у б о и с к ў н и - к ў ш н и н и н г б о ш и г а иш т у ш е а икки 
д у н ё д а хам К ози м ж а р р о х д а н ёр дам сў р а ш м а й д и . Қ ўрқ и ш ад и . 
Мана энди А х м адж он д еган лари ярим жон бўлиб колди. Аввалига 
тў п о л о н килди, кейин бирдан м у ш у к д а й ю ввош т о р ти б колди. 
Козим акани кўрса, т е р с б у р и л и б кетади ган од ам эн ди узо к дан
кўрса, ч о п к и лл аб келиб кўри ш ад и.
Бу К а р б ал о н и н г ик ки -у ч та д а н г и л л а м а им орати б о р д е й и ­
шади. У ёкда б о ш к а х о ти н л ар и билан т у р а р м и ш . К а г г а х о тини га 
ш у т ў р т хонали квартира т ек к ан . А й т и ш л а р и ч а , шу х о ти н и ба- 
лои азим эм и ш . Чакаги б ак у в в а тл и ги д а н эри ни к ў й м аган м и ш , 
«П ул т о п асаи !» - д е р к а н - д а ! О х и р -о к и б а т Козим ака пулни хам 
топ и бди , х о ти н н и хам ал м а ш т и р и б д и ! А н а окибат. Х о ти н и н и
к ў р с а н г и з , о с м о н д а , у н ч а - б у н ч а о д а м н и м е и с и м а й д и . Б и тт а
ж а зо с и - эри х о ҳ л а г ан д а келиб. х о ҳ л а г а н д а кетади. Х о т и н л а р
у нга а ч и н и ш ад и . Д а р ди и ч и д а д е й и ш а д и , сир бой б ер м ас эмиш , 
каранг. Эрни эр киладиган хам. б ал о й и -к у й д и р ги ки ладиган хам 
хотин, д еб б ек орга айти ш м аган -да!
88

---

Кўп ў т м ай А за м а тж о н қ а й ти б келди. Ў р т о қ л а р и «кетм а»
д ей и ш и б д и . О рти д ан у л ар ҳам с и р ғ а л и б б и з т о м о н г а ўтиш ди. 
А за м а тж о н билан х ай р л аш д и л ар .
- Ў. мадам! - мен билан сў р а ш г а н б ў лд и Рудик д еган лари . 
К и р -ч н р . « с о к о л л а р и ў с г а н » . А г а р о д а м н и н г р у ҳ и я т и ю к с а к
бўлм аса, у н и н г л а ти ф т ан аси ҳам х н р а торти б. к и р л ан и б колади. 
А м м о кў н гли о к од ам га ў х ш ая п ти .
- Х и з м а т и н г и з г а т а й ё р м а н ! - д е д и у с а р о й а ъ ё н л а р и д а й
м у л о за м а т қилиб.
А з а м а т ж о н н и н г о р к а с и га я ш и р и н г а н б о л а к а й л а р м енга бо- 
т и н м а й г и н а караб:
- У б и з б и л ан колсин! - д еб я л и н и ш д и .
Рудик а м а к и с и б о л а л а р т и л и н и б и л а д и га н к ўри над и. Ш у 
боис у н г а м урож аат килдим.
- Р у д и к а м а к и . - д е д и м у н г а ю з л а н и б . —Бунга кайтиш и керак- 
лигин и хеч т у ш у н ти р о лм ая л м ан . У н и н г муддати тугамаган хали. 
У ёруг д у н ёга қай ти ш и керак. Б о л а ж о н гаТ у ш у н т и р и н г. илтимрс.
Азамат к о в о ги н и у й и б, бош и ни эгди. М ен билан гаплаш и ш н и 
хам н стам аётганди. Г'уё мен у ни у р т о к л а р п д а н айи ряп м ан .
- Ш о к о л а д е й и ш н и я х ш и к ў р а с а н м и ? - с ў р а д и а м а к и с и
тўсатдан. - М у зк ай м о қ н и -ч и ?
Бола ялт этиб ам а к и с и га каради-да:
- Ж уда хам! - ж аво б берди. Бола м е х р и б о н л и к у й и да бунака 
н а р с а л а р н и т ў й и б е ган д ей сизм и?! А лбатта, Пўк.
- У нда р о с а кўп ш околад, м у з қ а й м о қ л а р еганин гд ан кейин 
у ч р а ш а м и з яна.
- Қ анч а ейман, бир м о ш и н а м и ?
- Ундан хам кўп, полвонтой!
- Р о стданм и , ал дам аяпсизм и ?!
Рудик амаки «нега алдар эк ан м ан » д ега н д а й қўлларии и ёзиб, 
елкаси н и учирди.
- А ч о м л а ш , кейин кетасан!
А зам атж о н хам м а билан а ч о м л аш ди .
- Б и з у нгач а хам у ч р а ш и б т у р а м и з -а ! - кўз қи сди Рудик 
амаки. - Д ў с т бўлам и з! М у з к а й м о к б и л а н би зн и хам м ехм он
к и л ас а н м и ? У н д а кўлни ташла!
Б о л ан и н г ч иройи оч и л и б колди. А р а зл а г ан и д ар р о в ёди дан 
чикди. Д ў стл ар и кетиш гач. у л ар н и м а д еб ваъда б ер и ш га н и н и
айтиб вайсай б ош лади .
89

---

- У л а р д о и м м е н г а ё р д а м л а ш и ш а р э к а н . н и м а в о к е а
бўли ш и ни олди нд ан аитиб ту р а м и з д ей н ш ди . Ёмон болалар урса, 
айт. боплайми'З, деди Рудик ам аки .
- А зам атж о н . б о ла м . У лардан у м и д килма! Улар ке т и ш и
керак. Сен эса коласан.
- Улар кетм ай м и з д ей и ш я п т и -к у !
- К етш л-кетм асли к м а р х у м л а р н и н г қ ўли да эмас, болам.
- К и м н и н г к ў л и д а ун д а?
- Х у д о н и н г !
- Худо о с м о н д а ў т и р а д и м и ? С и з хам ун и к ў раси зм и?
- Кайдам. болам. Бу х а м м а га хам насиб этаверм ай ди .
- Борсанги з, у н д ан рухсат сўранг, ойи. М ахм уд б и л ан М аъ - 
руф келиш спн... С ўр а й с и з-а?
- С у р а й м а н , б о л а м ... - б о л а г а м е х р и м т о в л а н и б кетди. 
Гўдакларучун икки д у н ё бир ш екилли, бу албатга, бегуборликдан.
А з а м а т ж о н б и л а н к е т и ш г а ч о г л а н и б т у р г а н д и к , о н а м
келиб колдилар. Я х ш и б у лд и келганлари. А зам атн и та н и ш ти - 
раман. Қ ў л л а р и д а т о го р а . а л п а н г - т а л п а н г ю рган ч а. о ш х о и а г а
ў т д и л а р -д а , т о го р а н и стол у с т и г а кў й ди л ар . С о ч л а р и о к а р и б
кетибди. ю злари даги аж и н к ў п айган. Н он ларн и и д и ш га со л и б , 
п и ш и ри кларн и л и к о б ч а га т а х л а д и л а р . К он ф етлари хам бор экан. 
Чой кўй ди лар. А м м о и ч и ш г а к елганд а... кўзлари ж и к к а ёш га 
тўлди. Ҳа. мени эсл аяптилар. Ҳозмр ён н м д а б ў л г а н и д а т а л а ш и б - 
т о р ти ш и б, ш и р и н ли к л а р н и п а к к о с т у ш и р ар д и , д еяёт ган ди р л ар . 
Д оим тогора келса, онам б илан т о р т и ш а кетардим. О нам ш ўрлик 
и к ки таги н а н и ш и р и к н и хам « э ш и к л и уй», д а с т у р х о н н и безай ди , 
д еб олиб қў й и ш га у р и н ар ди л ар -д а! Й ў к ч и л и к қурсин. М уалли- 
м аликд ан ол ад и ган м а о ш л а р и н и м аг а хам етарди , мен талаб а 
бўлсам... У сти га-устак , рў зғо р д ан кисиб. м е н г а сеп йигардилар. 
К у н л ар д ан бир кун х уд ди ш у б у гу н г и д а й т ў й д ан кат га то го р а
кўтариб келиб колдилар.
- Ў . то го р ан и зўр т у ги ш и б д и -ю ! - д ед и м мен кела солиб 
д ас т у р х о н н и ечарк ан м ан . - Қ ан и й , н и м алари бор экан?
Устидан нон ларн и олиб, ш и р и н л и к л а р г а кўз олайтирд им .
- Вой, « ш аф т о л и » с и б о р экан! Ў, кр ем н и и каранг!
Ў ш а пай тд а ш а ф ю л и г а ў х ш а т и б п и ш и р и л г а н ш и р и н л и к
у р ф б ў л г а н д и . Х а м и р и о г и з д а э р и й д и г а н б ў л а р , и ч и га крем 
т ў лд и р и л ар . уст и эса бир гомони сарик. иккинчи гомони кизил
90

---

рангга бўялар. усти д ан ш акар с е п и б қўй и ларди .
- О йи , ой и ж он и м ! Виттадан е н л и к , - д е д и м к увли к билан. 
Чунки 
«йўк» 
д ей и ш л ар и н и биларди м-д а! О н а м н и н г к о ш л а р и чи- 
м ири лди. «Кузим оч ли ги»дан номус ки лди лар. М ен э с а а зб а р о й и
уш ами егим ке л га н и д а н эмас. о н а м н и н г с о д д а л и к л а р и н и куриб, 
за в к л а н и ш у ч у н атай ж и г л а р и га те га р д и м .
- Э ш и к л и уй. м ехм он га ту реи н! - д е д и л а р до и м ги д ай .
- М ех м о н келмаса-чи?
- Уйда еяверасан...
- Қ о т и р и б , м о т о р б о с т и р и б е й и ш ш а р т м и ! - д е д и м - д а , 
б и тта ш аф т о л и н и гарч этиб т и ш л а д и м . О н ам «во й -во й » лаган ч а 
колдилар.
- Э . она-я. шу о д ам д ан ази з б у ли бд и м и ? ! О л и н г енг. си з хам.
А м м о он ам ем ади лар. У н и н г ху зу р и н и қ ў ш н и л ар к ўри ш ди. 
Э нд и эса ачи н яп ти л ар . ар м о н ха м м а си . « Б о л а м д ан бир т и ш ла м
нон ни қ и зғо н ган м ан !» д еб эзи ляп ти лар. Э, б и р и кам дунё. Вир- 
б и р н м и з н и с о г и н г а н м и з , г а п л а ш г и м и з к ел ад и , л е к и н б у н и н г
илож и йўк. Ҳ о зи р ё н ги н а л а р и д а т у р га н и м н и билсалар, ичлари 
у зи л а р д п -к у кувончдан!
Ш у п а й т А зам ат к ўли м дан тортди:
- К стайлик!
- Ш ош м а. болам!
-- У к а м п и р к и м ? - су ради Азамат.
- М е н и н г о й н м лар. С ен га эса буви б у ладилар.
- Буви... м е н и н г бувим б о р м и л а р ? - кўзлари к аттариб деди у.
- Ҳа-да, тойчок! М е х р и б о н и н г б о р сенинг.
Вола ху р сан д б ули б кетди. М ен и б ў й н н м д ан қучди. Кўнглим 
ё р и ш и б , ик ки ё р т и б и р б у ту н б ў л и ш н а с и б э т с и н , и л о ё д еб
ўйладим .
- Ў л г а н м н л а р ? - сў р ад и у.
- Т ири клар. Б уви нг билан т а н и ш т и р а й м и ?
- Э ш и т м а й д и л а р -к у ! Хохлайсизми, б и т т а ф окус кўрсатаман.
А зам ат л а ти ф қўллари билан ст ол ч ети д аги пнёланн аста
итарганд и, у полга т у ш и б , «каре» эти б син ди. О н ам ч ўчиб т у ш ­
дилар. Бу килиги уч ун А зам атн и у р и ш и б бердим.
О н ам эн гаш и б пиёла с и н и г и н и т ер ар к ан л ар :
- Ж у в о р м а г-э ! - д е д и л а р у н и н г к а н д о к с и н га н н г а т у ш у - 
иол май. Омам худди бир н и м ан и сезга н д ай б и з т о м о н га караб 
кчТинлар. О д а м н и н г кўмгли сезар ка п. 
к ; -
ранг. Х у ф п ш н н ў кий
91

---

б о ш л а ди л а р . Виз хам қабристомГа каГпмадпк.
М а р х у м л а р нам озн и. К> рьоп у к п . и ш т п и пи i т е л и к б илан 
к \ гпшади. Чунки бу п аб тда у л а р К о и н т билан. а з а л т ! а^ли яг 
билан богл ан и ш ад и -л а! Н ам оз уки ляп ти . о с м о н д а н эса илохии 
м у си к а т о в у ш и келяпти. М ен хам. Азамат хам карахт б у ли б
колдик. Ш у п а т унту сўлга салом б ер аётн б о н а м ш и п куздари 
м енга ту ш д и . М ени кўрдилару. а н г р а б и б колдилар.
- Т у ф - т у ф . астагф ируллох! - д ед и л а р чўчпб. 11амозии кабта 
ў кн ди лар. М ени куриб яна к у р к м а е н н л а р деб. орка гом онларнга 
ўтдим.
А зам ат эса хамом х а р х а ш а кн ларлп к е д ш н з деб. У к а с а л х о ­
нага б о риш инн билмасди. К аб р и с а о н га б о р а м а и д еб у б ла ё т га н д и . 
Мен эсам о н а м н и н г у йку га т о л и ш л а р и ш , ку г а ё i i анлим . Т езрок 
ухлай колсалар-чи! Қ а б р и с т н д а г н n.mxiiii му енха ихаигларп на­
м оз пай ти га гугри келади. М"!ла iy рнб хам к а б р п с ю п д а ни м ал ар
булаётган и и и кури б з у р а р д и м . Аиа. м а р х у м л ар кабр т е и а с н г а
ч икиб, ибодатга гарк б у л и 'л г т . О с м о н д а н т у т а ё т г а н харир нур 
кабрлар ш аҳри ии тилла р а ш г а бел ан ги р д н . Бирам ч и р о й л и к и
бу манзара.
- О й и . каранг. ч и р о й л и л т т ш и ? !
Ҳ ай р ат билан б олага карадим Х у д о н и н г ку д р атп д а и . у хам 
кураётган экан-да!
- Э н д и буни куролм ай м ан ... - дед и А зам ат хом уш . Худди 
катта о д ам л а р д а й гаггирди. И ч и д а у к п н я г п и , каран г. Гўё мен 
у н г а ё м о н л и к киляпман. И л о х н ё гд а п ай и ряп м ап . А м м о у хали 
я ш аш и керак-ку! хар к и ш и н и н г ср у т ду нёда киладиган вазиф аси 
бор, ахир. М а ш и н а н н н г бир мурватн бўлм аса, у и ш л ам ай д и . Ё 
и ш л аса хам. ў ш а кам ч и ли ги б и л и н н б ту ради. 
1
Иу си н гар и хар 
б и р и м и з x a e i о л ам и д а бир м у рватм и з. А зам алж он хам керак...
- А з а м а т ж о н , б олам . Х а ф а б у л м а г и н . - у н и ю и а т и ш га урин - 
д и м . - Б у в н н г н н ёлгиз ташлаб кетолмаймиз-ку! С ен бўлсанг. ўғил 
боласан, б у в ш и т а карайсан. тойчок.
- Ў ш а н д а й и г л а м а й д и л а р м и ? М а ш и н а д а олиб ю р а м а н -а , 
бувим ни. П акетда узу м -о л м алар олиб келаман. Бувим м ени яхши 
к ўрад илар-а?
- Ж уда хам!
О н а м ж о й н а м о з н и й и г и ш т и р и б ё т д и л а р . Ў й г а т о л д и л а р : 
«Н ах о тк и у ни кўрдим! Б о л а ги н ам н и кўрдим-а?! Ёки ха ё л п а р а с т
б ў л и б к о л д и м м и к и н ? Х а й р л а ш г а н и кел ган б ў л с а - ч п ? Ё н и да
92

---

б олач а хам б о р эди. ш ек и л л и » О н а м бугун ги вокеад ан ҳай р о н у
лол эдилар. У й қ у л а р и б еҳ а л о в а т бўлд и. Б и р ух л аб, б и р у й г о н и б
ки йналд илар. Бир соння у й к у га т олган ларн да т у ш л а р и г а кирдим.
- О й и . сизн и жуда с о п т д и м ! - д е д и м кулиб.
- Б о л а м . Гулхумор... келдингм и? К елмаганингга роса хавотир 
ол д и м . Э нди келмай сан. д е б курк кан дим ...
О нам йиглаб ю б о р д и л ар . Кейи н б ирдан с а р о с и м а г а т у ш и б:
- Э н д и кетиб к о л м а й с а н м и ? - д еб суради лар.
- Қ а й д а м . . . - х а ё л ч а н д ед и м мен. Кейин А заматни чакирдим.
- Бу м е н и н г ўғлим. Азамат! - д е д и м гурурланиб.
О н ам хай рон б ў ли б колдилар.
- Ўғлинг?! Қ а н а қ а си га?
- О Й и м мени т опиб олганлар. Ҳ ам м а ўлгандан кейин о й и сини 
т о п а д и , - гапга а р адаш ди Азамат.
- Бу бола ў л г а н м и ? У ё кд а у ч р ат д и н гм и ?
- У ўл м аган , о й и . У гирик! Уни т и р и к к ў м и б кў й и ш ган . 
М ен у нга ёрдам килдим. Т п р и к л и г и н п гўрковга айтднм. Ш у н д а н
к е й и н қабрни оч и б, ч и к а р и б о л и ш ди .
Онам:
- А стагфируллох! - д е б кў к си л ар и га туфлаб қўй ди лар.
- Ҳ у ж ж атл ар и н и 2 - м е х р и б о н л и к у й и да н оласиз. М ам лакат- 
хон д еган т а р б и я ч и с и н и т о п и н г . У н д а н и л ти м о с қи л и н г. Бо л ан и
ў ги л к и л и б о л м о қ ч и м а и денг. У ж у д а я х ш и бола, асал бола!
- Буви, сизн и ҳечам й и гл атм ай м ан . А к л л и б о л а бўлам ан . 
М ен и я х ш и кўраси з-а? - с ў р а д и у мўлти раб.
А м м о онам ж аво б б е р о л м а д и л а р . Гап и ролм ай й и глаб ю б о р ­
д и л ар . Ў з йи ғи ларидаи ў злари у й г о н и б кетдилар.
Г а п и м и з чала колди. К е т и ш га ч о гл а н д и м . М ен и кўрм аётган
булсал ар -да. «хайр» д ед и м . А за м а тж о н хам кўл с н л к и б колди.
К е й и н ю л д у з л а р г у ж ғ о н ў й н а г а н т и м к о р а о с м о н о с т и д а
парвоз ки лди к.
К а сал х о н ага ет и б кел д п к . А з а м а т э с а х айрон . Т а н а с и шу 
е р д ал и ги н и б и л м а й д и хали.
О д а м к а т т и к к о м а х о л а т и г а т у ш г а н д а р у х б и л а н т а н а
ў р т а с и д а г и р и ш т а у з и л и б ке т и ш и м у м к н н . Ш у н д а р у х т а на­
си н и т о п о л м а й с ар гар до н кезади. У та н а га ка й то л м а с л и ги хам 
эх т и м о л д ан ҳ оли эмас. Б аъ зи л ар ў ш а а л п о з ў л и б хам к етнш ади . 
А за м а т хам яна б и р о р кун д а й д н б ю р са, тан а с и га кай толм аслиги 
м у м ки н. Мен эса б уни истам ай м ан . Д а х л и з д а навбатч и х а м т и р а

---

стол га бош и н и куй ган ч а у х л аб ётарди. У е рдан утиб, А зам атж он
ётган б ў л м а г а кирдик. Б е м о р н и н г ё т и ш и ў ш а аҳвол. Болатой 
ҳ ар хил найу, т о м ч и д о р и л а р ул аб т а ш л а н г а н т а н а с и н и куриб. 
с а р о с и м а г а т у ш и б колди.
- К ирм ай м ан бу танага! О гри й д н ! - ж ан ж ал кила кетди у.
- О г р и м а й д и - е ! С и р а о г р и м а й д и . Уигонганингда туипа-тузук
бўласан . Ў ғи л боласан-ку. т ой ч оқ! Ҳеч ни м адан кў р к м ай д и ган
б о ти р боласан-ку. ўзинг!
Боланинг лати ф танаси ўзп ётган каравот ёни га келди. Менга 
ўк и н ч билан караб кўйди. Гўё э н д и учраш олмаймиз-ку. д егандай.
- К ў р и ш и б турам и з, т ой ч оги м ...
Ш у сўзл^рдан кейин у д ад и л л а н д и .
Л ати ф та н а х и р ал ан и б, б е м о р т а н а с и г а син гди. Ш у н д а А за­
м а тж о н н и н г кўзлари п н р п и р а б кетди. У кўзлари н и очдп. А м м о 
б у р н и д а н аф ас олди ргич б ў лган и б о и с гапиролмадм.
- О й и , ойи... кетманг! - у н и н г ф и к р л а р и н и у к и б олди м мен. 
У н и н г ў зи га кел ган и дан х \ р санд, х а м ш и р а н и х о н а га к и р и ш га 
ч орладим . У н и н г ухлаётган п м енга кўл келди. Бу холатд а мен 
у  
б и л ан бем алол гап л аш а оламан.
- 4 -палатадаги бола ўзи га келди. ундан хабар олинг! - д е д и м .
К у п у т м а й ч о п а - ч о п б о ш л а и д и . Н а в б а т ч и ш и ф о к о р у
х ам ш п ралар А зам атж о н н и н г б ў лм аси га кириб кетиш ди. М ен эса 
б о л а ж о н и м билан х а й р л а ш и б , кабри стон сари у ч ди м .
УЗВИЙЛИК