T o sh k e n t irrig a tsiy a va q ishloq xo‘ja L ig in I

Sofizm  so‘zi  «ayyorlik»,  «soxta  donolik»  degan  ma’nolarni 
bildiradi.  Bunday  ishlar  bilan  shug‘ullanuvchilar,  ya’ni  rostni 
yolg‘on,  yolg‘onni  rost  deb  tasdiqlovchi,  o‘zini  dono,  boshqalarni 
esa  nodon  qilib  ko‘rsatuvchi  kishilar  sofistlar-safsatabozlar  deb 
ataladi. 
Sofistlar chin fikrni xato,  xato  fikrni esa chin deb  isbot- 
lovchi  kishilar bo‘lib,  o‘z  maqsadlarini  amalga  oshirishda  o‘ziga 
xos  isbotlash usullaridan foydalanadilar.
Forobiy  «Falsafatu  Aristutolis»  nomli  risolasida  safsatabozlar 
qo‘llaydigan  quyidagi  olti  usulni  ko‘rsatadi:  «1)  tanbeh berish;  2) 
dovdiratish;  3)  tuhm at  qilish;  4)  nutqda  duduqlanishga  majbur 
qilish;  5)  bema’ni  narsalardan  foydalanish,  safsata;  6)  suhbat- 
doshga  so‘z  bermaslik».  Sofistik  muhokamalarga  chalkashtirish, 
yanglishtirish,  aldash,  noto‘g‘rini  to‘g‘ri,  to‘g‘rini  noto‘g‘ri  deb 
bilish xosdir.
Sofistik  muhokamalar  so‘zlovchi  va  tinglovchi  orasidagi  fikr 
almashinish  jarayonida,  suhbat  va  bahs  yuritishda  qo‘llaniladi. 
Bunday  muhokamalardan  maqsad  suhbatdoshining  yolg‘on  ga- 
pirayotganligini  ko‘rsatish,  uning  fikrini  yuzaki  rad  etgan  holda, 
hamma  tomonidan  qabul  qilingan  fikrlarga  nisbatan  zid  fikrga 
olib  kelish,  fikrini  chalkash  bayon  qilishga  va  (suhbatdoshini) 
hadeb  bir  fikrni  qayta  takrorlashga  (ezmalik  qilishga)  majbur 
etishdir.  Sofistlar  o‘z  maqsadlarini  amalga  oshirishda  insonning 
ruhiy  holatidan,  tafakkurida  o‘rnashib  qolgan  fikrlaridan,  odat- 
laridan,  Shuningdek biror g‘oyaning tarafdori ekanligidan ustalik 
bilan foydalanadilar.  Masalan,  «Kal»  sofizmi:
— Agar odamning boshidan bir dona soch tolasi to‘kilsa,  u kal 
bo‘ladimi?
— Yo‘q.
— 0 ‘n dona to‘kilsa-chi?
— Kal bo‘lmaydi.
— Bittadan boshdagi  hamma  sochlar to‘kilgandachi?
— Unda kal bo‘ladi.
— Sen o‘z so‘zingga o‘zing qarshi chiqayapsan.  Hozirgina bitta 
sochi  to‘kilsa  kal  bo‘lmaydi  degan  eding.  Bu  sofizmda  bir  dona
254

---

soch  tolasining  to‘kilishi  bilan  bittadan  hamma  soch  tolasining 
to‘kilishi bir hodisa  deb  ko‘rsatiladi.