Falsafada milliylik va umuminsoniylik, milliy falsafani rivoj
lantirish zarurligi.
Falsafa um um insoniy fan sifatida bashariyatga
doir um um iy m uam m olarni qamrab oladi, albatta. M a’lum ki,
olam va odam m unosabatlari, jam iyat va tabiatni asrash, um rni
m azm unli o‘tkazish, yaxshilik va yomonlik kabi qadriyatlar bilan
bog‘liq m asalalarning barchasi insoniyat uchun umumiy. A m m o
falsafada muayyan m illiy xususiyat, maqsad va intilishlar ham
o‘z ifodasini topadi. Aslida, yuqorida zikr etilgan um um insoniy
mavzu, masala va m uam m olarning barchasi avval-boshda xu-
susiy, milliy, mintaqaviy ahamiyatga m olik m asalalar tarzida
namoyon b olad i. 0 ‘z yurti, m illati, ota-onasi va yor-birodarlarini
sevgan vatanparvar inson, avvalo, ana shularning kam oli uchun
qayg‘uradi, ularni o‘ylaydi, ularga xizm at qilishni oliy saodat deb
biladi. Bunday shaxs dunyoqarashida ana shu jih at va xususiyatlar
albatta aks etadi. Bu esa, o‘z navbatida, um um insoniy fan bo£lgan
falsafada m illiylikning aks etishiga asos b o lad i. Um um insoniylik
— vatansizlik (kosmopolitizm) b o lm ag an i singari, milliylik ham
— milliy qobiqqa o‘ralish, m illiy m ahdudlik degani emas.
Lekin sizning xayolingizda beixtiyor «Milliy falsafa b o lish i
m um kinm i? Axir, yuqorida falsafaga o‘z mohiyati bilan um um -
19
insoniy fandir, degan ta ’rif berildi-ku?» — degan savollar charx
urishi m um kin. Bu — o ‘ziga xos m illiy taraqqiyot yo‘lidan keta-
yotgan barcha xalqlar falsafasi uchun daxldor b o lg a n savollardir.
Agar biz yuqorida qayd etilgan muam m olarga m illiy m anfaat-
larim iz nuqtayi nazaridan qaraydigan b o lsak , 0 ‘zbekistonda bu
yo‘nalishni rivojlantirish zarurati yetilganini anglaymiz.
Falsafiy adabiyotlarda m illiy falsafa mavzuida turlicha fikrlar
mavjud. Ayrim faylasuflar, aslida milliy falsafa b o lish i m um kin
emas, bunday yondashuvning o‘zi etnik m ahdudlikka olib keladi,
deb hisoblaydi. Boshqalari esa, m odom iki, milliy falsafa milliy
g‘oya va m afkurani shakllantirishnig nazariy asosi ekan, har qan
day um um iy qonuniyatlar muayyan ijtimoiy m akon va tarixiy
zam onda xususiy holda nam oyon b o lad i, deya m illiy falsafani
yoqlab chiqadi.
Biz m illat bor ekan, milliy m adaniyat, til va adabiyot ham
mavjud degan fikrga o lg a n ib qolganmiz. Aslida, ularning
barchasi nafaqat bir millatga, balki butun insoniyatga xos-ku!
Bizning nazarim izda, m illiy falsafa m illat m entalitetini bel-
gilaydigan m uhim omildir. Um um bashariy sivilizatsiyaga uzviy
qo‘shilish jarayoni milliy falsafani yaratish orqali sodir boladi.
Eng m uhim i — falsafadagi m illiylik um um insoniylikni rad qilish
evaziga emas, balki un i ijodiy boyitish orqali rivojlanib boradi.
Falsafa tarixiga nazar tashlaydigan b o lsak , ayrim m illiy fal-
safalarning um um insoniy m a’naviyat xazinasiga munosib hissa
b o lib qo‘shilganini k o la m iz . M asalan, R im imperiyasi zavolga
yuz tutganidan keyin o ‘z m illiy davlatchiligiga ega b o lg a n Yev
ropa m am lakatlarida, o‘rta asrlarga kelib, m illiy falsafa yaratish
im koni tu g lld i. ( 0 ‘rta asr Yevropa madaniyatiga baglshlangan
mavzuda bu haqda atroflicha fikr yuritamiz). To‘g l i , ular
umumyevropa hududida, qadim gi Yunoniston va R im m adaniyati
negizida shakllandi. U larda Yevropa xalqlariga xos um um iy jihat
va xususiyatlar, um um etnik m entalitet aks etgan edi. Bu jarayon
avvalo, Italiya va Angliyada, so‘ngra Fransiyada yuz berdi. Bu
falsafiy m aktablarning F. Bekon va R. D ekart, B. Spinoza va
J.J. Russo kabi atoqli nam oyandalari nafaqat o ‘z m am lakatlari,
balki Yevropa va jahon falsafasi tarixida o ‘chm as nom qoldirdi.
20
I Jl;I r, avvalambor, o‘z yurti, o‘z m illati sha’nu sharafini yuksak-
likka kolarish, taraqqiyotga olib chiqish uchun ilg‘or g‘oyalarni
o'rlaga tashlagan, davr taqozo etgan m afkuraning shakllanishiga
hissa qo‘shgan.
Xuddi shunday, X V III-X IX asrlarda m illiylik va jahon fal
sa fasining taraqqiyotiga nihoyatda katta ta ’sir ko‘rsatgan hudud
l'iussiya bo‘ldi. U zoq vaqt Avstriya-Vengriya imperiyasi tarki-
bida b o lg an bu o‘lka m ustaqillikka erishib, m illiy davlatchiligini
liklaganidan keyin, m illiy ozodlikning falsafiy in ’ikosi o la ro q
I. Kant, I. Hegel, Fixte, Shelling, Feyerbax kabi donishm andlar
lom onidan asoslangan nemis falsafasi shakllandi. Keyinchalik
bu falsafa Nichshe, Freyd kabi ko‘plab faylasuflar tom onidan
rivojlantirildi. U shbu falsafa m aktabining atoqli nam oyandasi
hisoblangan Hegel ta ’lim oti esa, Pruss m onarxiyasining davlat
mafkurasi m aqom ini oldi. H am m a narsaning o ‘tkinchi ekan
ligini nihoyatda yaxshi biladigan, yangi zam onning A rastusi
nom ini olgan Hegel Pruss m onarxiyasining o‘tkinchi ekanligini
bilmasmidi? N im a sababdan u dialektik ta ’lim oti emas, balki
monarxiyaga xizm at qilgan falsafiy sistem asining m ukam m alroq
b o lish i uchun ko‘proq kuch sarfladi? degan savollar haligacha
faylasuflarni o‘ylantirib keladi.
Xo‘sh, nim a sababdan Hegel bu y o ld a n bordi? C hunki, Hegel
o‘z davrining, o‘z xalqining farzandi edi. U m ustaqil nemis milliy
davlati — Pruss monarxiyasi davrining m ahsuli, o‘sha davr falsa-
fasining namoyandasi edi. U «Faylasuflar osm ondan y o m g lr kabi
yogllm aydilar yoki y o m g lrd an keyingi qo‘ziqorinlardek yerdan
o‘sib chiqmaydilar, balki ularni xalq yaratadi» deganida aynan
ana shuni nazarda tutgan edi. Hegel o‘z ijodi va faoliyati bilan
Pruss monarxiyasi, garchand monarxiya shaklida b o lsad a, nemis
davlati ekanligini o ‘z m illatining ongi va dunyoqarashini tarkibiy
qismiga aylantirib keta olgan buyuk faylasuf edi. U ning «Aqlga
muvofiq narsalarning barchasi voqedir, voqe b o lg a n narsalarning
barchasi esa aqlga muvofiqdir», degan so‘zlarini ham ana shu
m a’noda tushunish lozim. Hegelning bu m asalada dialektik emas,
balki m etafizik usulga ko‘proq e’tibor berganligining sababi ham
ana shunda.
21
0 ‘sha davrgacha, R im imperiyasi qulaganidan keyin ko‘proq
tarqoq hududlarga bo‘linib, Avstriya-Vengriya imperiyasi tarkibida
yashab kelgan nemis m illati uchun Pruss m onarxiyasi — milliy
davlat edi. U ning shakli-sham oyili kelajakda o‘zgarishi boshqa
m asala b o‘lgani holda, bu davlatning Yevropada nem is milliy
davlati tarzida saqlanib qolishi, uning m illat falsafasiga aylanishi
bilan bog‘liq edi. M illat falsafasiga, uning dunyoqarashiga aylan-
gan m illiy davlatchilik g‘oyasi hech qachon so‘nm aydi, garchand
yu rtn i yovlar asrlar davomida bosib tursalarda, qachondir baribir
qad rostlaydi va m illatning davlati tarzida yana qayta nam oyon
b o la d i. Hegel o‘z m illatining falsafasi va dunyoqarashiga o‘sha
davlatning shakli-sham oyilini va m azm un-m ohiyatini singdirib
keta olgan faylasuf darajasiga ko‘tarilgani uchun ham bu m illat
tarixida va u orqali, jah o n falsafasi tarixida abadiy qoladi. M il
liylik va umumyevropa m adaniyatidan bahra olgan bu falsafa
haligacha o‘z jozibasini yo‘qotm aganligining sabablaridan biri
ham ana shunda.
Shunga o‘xshash vazifani, o‘z davrida, m illatim izning asl far-
zandi A lisher Navoiy ham bajargan. U ozodlikka erishgan m il
lat falsafasini adabiyot falsafasiga, mustaqil davlat tilini adabiyot
tiliga aylantira olgan, o‘z xalqining bu sohadagi dahosi buyuk
ekanligiga, nafaqat zam ondoshlari, balki kelajak avlodlarni ham
ishontirib keta olgan edi. Navoiy va uning zamoniga, o ‘sha davrga
xos o‘zgarishlarning boshida turgan A m ir Temur faoliyatiga qay-
ta-qayta murojaat etilishining sabablaridan biri ham ana shunda.
Zero, h ar bir xalq, avvalo, o‘zining tarixidan bugungi kun uchun
tashbehlar izlaydi va ijtimoiy taraqqiyoti uchun asos bo‘ladigan
m a’naviy tamoyil, a n ’ana va qadriyatlarga m urojaat qiladi.
Bugungi kunda bashariyat milodiy XX asr bilan xayrlashib,
uchinchi m ing yillikka qadam qo‘ydi, hayotning barcha sohalari-
da ulkan yutuqlarga erishdi. Fan va texnika, m adaniyat va m aorif
beqiyos rivojlandi. O dam zod o‘zining aql-zakovati va m ehnati bi
lan juda ko‘p yangiliklar yaratdi. D unyoning ko‘plab sir-asrori
kashf etildi, buyuk ixtirolar qilindi.
Biz yashayotgan dunyo so‘nggi yillarda nihoyatda o‘zgarib
ketdi. Xususan, Vatanim iz tarixida XX asrning 90-yillarida
22
olamshumul voqealar yuz berdi: m am lakatim iz m ustaqillikka
erishib, tub islohotlarni amalga oshirishga kirishdi. X alqim izning
huquqiy demokratik jam iyat barpo etish zarurati dunyoqarashni
tubdan o‘zgartirish, eski aqidalardan tam om an voz kechish, is
tiqlol m afkurasini shakllantirish, xalq m a’naviyatini yuksalti-
rishni taqozo etmoqda. Bunda ijtimoiy fanlar, ayniqsa falsafiy
bilim larni egallash m uhim aham iyat kasb etadi.
Bugungi dunyoda o‘z m illiy falsafa m aktabini yaratgan xalqlar
bor. C hunonchi, «hind falsafasi», «xitoy falsafasi», «nemis falsa
fasi», «ingliz falsafasi» kabilar shular jum lasidandir. M illiy ada
biyot, milliy m adaniyat, san’at va hokazolar bo‘lgani kabi, m il
liy falsafaning ham bo‘lishi tabiiy. A m m o bu — falsafa milliy
qobiqqa o ‘ralib qoladi, degani emas. U um um insoniy fan sifa
tida, bir tom ondan, um um bashariy m uam m olarni qam rab olsa,
ikkinchi tom ondan, shu m asalalar bilan shug‘ullanayotgan aniq
shaxs — faylasuf mansub m illatning m uayyan m anfaatlarini ham
ifodalaydi. M illat ozod b o lsa , o‘z turm ush tarziga mos fikrlasa,
olam ni, uning m uam m olarini dunyoqarashiga xos holda idrok eta
olsa, uning o‘z falsafasi shakllanadi. Bunday falsafa xalq m an
faatlarini aql-idrok, m afkura y o li bilan himoya qilishga, uning
ongi, dunyoqarashi va m a’naviyatini yuksaltirishga xizm at qiladi.
Shu bois Vatanim iz m ustaqillikka erishganidan so‘ng milliy
falsafani rivojlantirish g‘oyat m uhim aham iyat kasb etdi. Busiz
m illatning haqiqiy farzandi b o lg an , uning kam olini o‘ylaydigan
chinakam ozod, hur fikrli, barkam ol insonni tarbiyalab bolm aydi.
Shu sababli biz o lg an ad ig an falsafa um um bashariy m uam m o
lar bilan birga, Vatanim iz m ustaqilligini m ustahkam lash, huqu
qiy dem okratik jam iyat barpo etish jarayonidagi m a’naviyatning
tarkibiy qismi b o lib , uning asosiy tam oyillarini aks ettirm o g l
lozim.
Bugun ulug‘ ajdodlarim iz tam al toshini qo‘ygan o‘zbek milliy
falsafasini rivojlantirishning barcha shart-sharoitlari mavjud va
bunda quyidagi jihatlar alohida o l i n tutadi:
— xalqim izning o‘z m illiy an ’analariga sodiqligi;
— m am lakatim izning buyuk kelajagiga ishonchi;
— muqaddas qadriyatlarim izga ishonch-e’tiqodi;
23
— mehnatsevarligi, intellektual salohiyati va boshqalar.
0 ‘zbek falsafasini yanada taraqqiy ettirish vazifalarini amalga
oshirish quyidagi m uam m olarning yechim ini topishga bog‘liq:
— birinchidan, m ustam lakachilik sharoitida soxtalashtirilgan
tarixim izni haqqoniy yoritish falsafiy g‘oyalar, qarashlar tarixini
ham xolis k o lsatib berishni taqozo qiladi. 0 ‘z davrida qim m atli
tarixiy m anbalarning yo‘q qilingani yoki ayovsiz talon-taroj etil-
gani bu ishni qiyinlashtirmoqda;
— ikkinchidan, mavjud m anbalar arab yoki fors tillarida ekan-
ligi, ularni biladigan faylasuf olim larning, m alakali tarjim onlar-
ning kamligi um um insoniy m a’naviy m erosdan bahram and
b o iis h va ulardan ijodiy foydalanishga to‘siq bolm oqda;
— uchinchidan, odam lar ongidan mustabid tuzum ning soxta
g‘oyalarini, ular qoldirgan asoratlarni siqib chiqarish, mafkuraviy
bo‘shliqni yangi g‘oyalar bilan to ld irish , istiqlol m afkurasini
shakllantirish muayyan vaqtni taqozo qiladi.
U shbu vazifalarni amalga oshirish bugungi falsafa m asalalari
bilan shug‘ullanuvchi olim va tadqiqotchilar zimmasiga nihoyatda
katta m as’uliyat yuklaydi. Bunda, eng avvalo, m azkur sohaga
aloqador h ar bir yurtdoshim iz dunyoqarashining milliy m an-
faatlarim iz nuqtayi nazaridan o ‘zgarishi nihoyatda m uhim dir.
M am lakatim izda huquqiy dem okratik jam iyat barpo etilayotgan
hozirgi davrda bu jarayonning qanday borishi yangi falsafiy ong
ning shakllanishiga muayyan darajada ta ’sir ko‘rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |