Borliq va mavjudlik.
Atrofimizdagi odam, olam, tabiat, jam i
yat, tafakkur, g‘oyalar, o‘y-xayollarimiz barchasi birday mavjud-
dir, ular turli tarzda va shakllarda namoyon bolib, hammasi
mavjudlik belgisi ostida umumlashib, borliq tushunchasiga kiradi.
96
Materialistik mazmundagi borliq tushunchasi ta’rifiga faqat
obyektiv real olam, ongdan tashqaridagi, unga bogliq bolm agan
jismoniy mohiyatga ega bolgan narsalargina kiritiladi. Borliqning
ideal, virtual, potensial, abstrakt, ma’naviy shakl lari bu ta’rifdan
tashqarida qoladi.
Aslida esa, borliq kategoriyasi umumiy abstraksiya bolib,
mavjudlik belgisi bilan barcha narsa va hodisalarni o‘ziga qamrab
oluvchi o‘ta keng tushunchadir. U o‘ziga nafaqat obyektiv real-
likni, balki subyektiv reallikni ham qamrab oladi.
Borliq mavjudlik va reallik tushunchalariga qaraganda ham
kengroq tushunchadir. Mavjudlik — borliqning hozirgi paytda
namoyon bolib turgan qismi bolib, o lg an va mavjud boladigan
narsa va hodisalar ham borliq tushunchasiga kiradi. Reallik esa,
mavjudlikning hammaga ayon bolgan, ular tomonidan tan olin
gan qismi. Borliq o'ziga reallikni ham, mavjudlikni ham qamrab
oladi. A n’anaviy falsafiy qarashlarda borliqning uchta sohasi ajra
tib ko‘rsatiladi. Ularga: tabiat borligl, jamiyat borligl, ong borligl
kiradi. Bular uchun eng umumiy belgi, ularning mavjudligidir.
Shuningdek, falsafiy adabiyotlarda tabiat borligl va jamiyat
borliglning quyidagi shakllari ham farqlanadi. Tabiat borligl
odatda tabiatdagi narsalar (jismlar), jarayonlar, holatlar borligl
sifatida tushuniladi. U ikkiga bolinadi: azaliy tabiat borligl (yoki
tabiiy tabiat borligl, u insondan ilgari va uning ishtirokisiz ham
mavjud bolgan) va odam mehnati bilan ishlab chiqarilgan narsa
lar borligl («ikkinchi tabiat» borligl, ya’ni madaniyat). Ikkinchi
tabiat borligl esa, o‘z navbatida, quyidagi kolinishlarda uchraydi:
— inson borligl (insonning narsalar olamidagi borligl va
odamning o‘ziga xos bolgan insoniy borligl);
— ma’naviy borliq (individuallashgan va obyektivlashgan
ma’naviy borliq);
— sotsial borliq (ayrim odamning tarixiy jarayondagi borligl
va jamiyat borligl), u ijtimoiy borliq ham deb ataladi.
Keyingi yillarda virtual borliq (lot. virtus — ehtimol tutilgan,
m umkin bolgan; realis — haqiqiy, mavjud) — zamonaviy texnika
vositalari va informatsion kommunikatsiyalar yordamida yara-
tiladigan va insonga olamni o‘ziga xos idrok etish va anglash
97
imkonini beradigan sun’iy dunyo shakli haqida ham ko‘plab
fikrlar bildirilmoqda. Borliqning turli kompyuter modellari
va elektron borliq uning sinonimlaridir. XX asrning 60-yillari
oxirida Mayron Kryuger tomonidan «Sun’iy borliq» tushunchasi
ilmiy muomalaga kiritilgan bolsa, Jaron Lanyer hozirgi kun
da keng tarqalgan «vertual borliq» atamasini 1989-yilda ilmiy
muomalaga kiritgan edi. U 1984-yilda dunyoda birinchi virtual
borliq firmasini tashkil etdi. Bu atama kompyuterda yaratila-
digan muhitda olam, borliq shakllari va insonning mavjudligi
g‘oyasini ifoda etadi.
Virtual borliqni odamlar yaratadi. Shu bois unda mavjud bar
cha narsalarning manbayi inson ongidir. Binobarin, u obyektiv
tarzda, ya’ni inson miyasida emas, balki kompyuterda mavjud
boladi. Inson tomonidan yaratilganidan keyin u inson ongi-
dan qat’i nazar yashashda davom etadi, bu ongga har xil ta’sir
ko‘rsatadi, mazkur ongning mazmuniga — bilimlar, emotsiyalar,
kayfiyat hamda ongning boshqa unsurlariga qarab, har xil idrok
etiladi.
Borliqning moddiy shakli materiya o‘ziga barcha jismlarni,
hodisalarni, jarayonlarni va ularning xususiyatlarini qamrab ola-
di. Bundan tashqari u tafakkurni ham, olamda mavjud bolgan
barcha aloqadorliklarni va munosabatlarni ham qamrab oluvchi
umumiy falsafiy tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga xos
umumiylikni axtarishning bir yo‘nalishi moddiy olamning aso
sida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish y o li bolib, yuqorida
qayd etganimizdek, substansiyani aniqlash yolidir. Ikkinchi yol
esa — moddiy olamning asosiy tarkibiga kiruvchi «qurilish ele-
mentlarini» — substratni axtarish yoli. Uchinchi y o l — hamma
narsaning vujudga keltiruvchi bosh sababchisini, ota moddani,
ya’ni pramateriyani axtarish yoli. Mana shu y o l haqida maxsus
to‘xtab olaylik.
Olamning substansiyasini axtarishning bu usuli go‘yoki meva
iste’mol qilayotgan kishi, uning kelib chiqishini axtarib, dastlab
daraxtga, so‘ngra uning guliga, bargiga, ko‘chatiga va uruglga
nazar solganidek, atrofimizdagi moddiy olamning o‘zagida dast
labki yaratuvchi modda sifatida nima yotishini, ya’ni ilk materi-
98
.ini, azaliy materiyaning «bobokalonini», «pramateriyani» axta-
n.'.li usulidir.
Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish
hihafada materiya haqidagi tasavvurlarning maydonga kelishiga
va i ivojlanishiga sababchi bo‘ldi. Materiya tushunchasi moddiy
iiiisurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham, pramateriyaga nis-
balan ham umumiyroq bo£lgan tushunchadir. Materiya olamdagi
barcha moddiy obyektlarni, butun obyektiv reallikni ifoda etuvchi
ong umumiy tushunchadir. Faylasuflar «Tom ma’nodagi materiya
laqat fikrning mahsuli va abstraksiyasidir» deb yozishadi. Fay
lasuflar barcha moddiy obyektlarga xos xususiyatlarni umumiy
lai zda ifodalash uchun qollaydigan tushuncha materiya deb ata
ladi. Demak, materiya moddiy obyektlarga xos eng umumiy tu-
.'.liuncha, falsafiy kategoriyadir.
Borliqning asosida yotuvchi mohiyatni axtarish tarixi ham fan
ning uzoq olm ishiga borib taqaladi. Masalan, qadimgi Hindis-
lon va Xitoyda, Misr va Bobilda, qadimgi 0 ‘rta Osiyo va Yu-
nonistonda ba’zi faylasuflar olamning asosida qandaydir modda
yoki muayyan unsur yotadi, deb hisoblashgan. Ularning ba’zilari
bu unsurni olov, boshqalari suv yoki havo, ayrimlari esa — tup-
roqdan iborat deb hisoblashgan. Ba’zi bir falsafiy ta’limotlarda
esa, olamning asosida — olov, havo, suv va tuproq yotadi, bar
cha narsalar ana shu to‘rtta unsurning birikishidan hosil bolgan,
deyilgan.
Olamning asosida yotuvchi substansiyani axtarishning yana bir
yoli narsalarning tarkibidagi bolinm as eng kichik unsurni, ya’ni
narsalarning tarkibidagi umumiy substrat (lotincha substratum —
asos ma’nosini anglatadi)ni axtarishdir. Bunday yo‘nalishga man-
sub oqimlardan biri atomistik oqim hisoblanadi. Masalan, qadim
gi Yunon faylasuflari Levkipp, Epikur, Demokrit va Lukretsiylar
narsalarning va butun olamning asosida eng kichik bolinm as un-
surlar atomlar yotadi, ular o‘zlarining shakli, harakatlanishi va
vaznlari bilan bir-birlaridan farq qiladi, deb hisoblashgan.
Albatta bu ta’riflarni bir yoqlama mutlaqlashtirib tushun-
maslik lozim. Bu ta’riflarda ko‘proq sezgi a’zolarimizga bevosita
ta’sir etishi mumkin bolgan reallik nazarda tutilgan. Nimaiki
99
mavjud bolsa, ularning hammasi birgalikda siz bilan biz man-
sub bo‘lgan dunyoni ifodalaydi. Ammo tabiat, jamiyat va inson
tafakkurining asosida yotuvchi va ularni birlashtiruvchi shunday
bir umumlashtiruvchi tushuncha ham borki, u obyektiv olamning
mazmunini ifoda etadi. Bunday tushuncha haqidagi tasavvurlar
butun fan tarixi mobaynida rivojlanib kelgan. Dastlab, bu umum
lashtiruvchi tushuncha, narsalarning asosida nima yotadi, degan
nuqtayi nazardan kelib chiqib, substansiya (lotincha, substantia
— nimaningdir asosida yotuvchi mohiyat degan m a’noni beradi)
deb ataldi.
Substansiya — muayyan narsalar, hodisalar, voqealar va jara-
yonlarning xilma-xil ko‘rinishlari ichki birligini ifoda etuvchi va
ular orqali namoyon bo‘luvchi mohiyatdir. Olamning asosida bitta
mohiyat — substansiya yotadi, deb hisoblovchi ta’limotni monizm
deb atashadi. Faylasuflar substansiya sifatida biror jismni, hodi-
sani, materiyani, g‘oyani yoki ruhni olishgan. Substansiya sifatida
moddiy jismlarni, materiyani oluvchilar — materialistik monizm
tarafdorlari. g‘oyani, ruhni oluvchilar esa — idealistik monizm
tarafdorlari hisoblanadilar. Shuningdek, olamning asosida ham
moddiy jism yoki materiya, ham g‘oya yoki ruh yotadi deb hi
soblovchi faylasuflar dualistlar (dualizm lotincha, dualis — ik-
kilangan degan tushunchani anglatadi) deb hisoblanadi. Arastu,
Moniy, R. Dekart va boshqalar dualistlardir. Olamning asosida
ko‘p substansiyalar yotadi deb hisoblovchilarni esa plyuralizm
(lotincha pluralis — ko‘pchilik so‘zidan olingan) tarafdorlari deb
atashadi.
Olamning namoyon bolish shakllari xilma-xildir. Faqat mod
diy jismlarnigina o‘ziga qamrab oluvchi olamni moddiy olam
deyishadi. Ayrim kishilar uni jismoniy, ya’ni fizik olam deb
atashadi. Odamning ma’naviy, ruhiy dunyosini qamrab oluvchi
olamni ma’naviy olam deyishadi. Aynan shu paytda biz bilan
birgalikda mavjud bo‘lgan olam aktual olam deyiladi. Kelajakda
mavjud bolish imkoniyati bor va bolishi mumkin bolgan olam
potensial olam deyiladi. Masalan, sizning bugungi kundagi ta-
labaligingiz aktual olamga mansub bolsa, kelajakda mutaxassis
b olib yetishishingiz esa potensial olamga mansubdir.
100
Olamning mavjudligi shubhasiz bolgan va barcha e’tirof etadi-
gan qismi real olam deyiladi. Kelajakda mavjud bolishi ehtimoli
bolgan olam virtual olam deb ataladi (virtual so‘zi lotincha virtu
al is — ehtimoldagi degan ma’noni beradi). Aniq m a’lum bolgan
olam konkret olam deyiladi, xayoldagi, tasavvurdagi, idealdagi
olam obrazi abstrakt olam deyiladi.
Odamning kundalik hayotidagi hammaga m a’lum bolgan, tan
olingan hayoti real olamga mansub bolsa, uning xayoliy rejalari
virtual olamga, uning o‘zi va atrofidagilar konkret olamga, ke-
lajakka yo‘nalgan orzu-umidlari esa abstrakt olamga mansubdir.
Odam o‘z rejalarini real olamga asoslanib tuzsa, potensial ola-
mining konkret reallikka aylanish ehtimolligi oshadi.
Odam olamda boshqalardan ajralib, yakka-yu yagona bolib
emas, balki ijtimoiy hayot kechiradi va jamoa bolib yashaydi.
Odamlar jamoasi jamiyatni tashkil etadi. Odamlar jamiyatdagi
o‘zaro munosabatlari, faoliyatlari, o‘y-xayollari, ideallari, maqsad
va maslaklari bilan birgalikda ijtimoiy olamni tashkil etishadi.
Odamning jamiyatdagi boshqalar bilan birgalikdagi ijtimoiy
faoliyati, ularning har biriga xos bolgan takrorlanmas individual
olamlariga bogliqdir. Individual olam, ayni paytda tashqi olamni
ham, ijtimoiy olamni ham aks ettiradi, o‘zida ifodalaydi. Bular
bir-birlari bilan chambarchas bogliqdir.
XX
asrning o‘rtalariga kelib, kvant mexanikasi, nisbiylik
nazariyasi va hozirgi zamon kosmologiyasi sohalaridagi ilmiy yu-
tuqlar kishilarning obyektiv olam haqidagi tasavvurlarini tubdan
o‘zgartirib yubordi. Natijada, tabiatshunos olimlar sezgilarimizga
bevosita ta’sir etishining imkoni bolmaydigan realliklar haqida
ham tadqiqotlar olib bora boshladi.
Olamning klassik mexanika nuqtayi nazaridan kelib chiqib,
nisbatan kichik tezlikda harakatlanuvchi sistemalar haqidagi ilmiy
manzarasi o‘rnini yangicha ilmiy manzaralar egallay boshladi. Bu
esa materiya haqidagi tasavvurlarning yanada rivojlanishiga sha-
roit tug‘dirdi. Bu o‘zgarishlarni hisobga olib, marksist-faylasuflar
bu ta’rifga sezgilarimizga bevosita yoki bilvosita (ya’ni turli asbob-
lar; qurilmalar vositasida) ta’sir etuvchi, degan qo'shimcha kiri-
tishdi. Shunday qilib, bu ta’rif go‘yo materiyaning moddaviy va
101
nomoddaviy shakllarini, ya’ni modda va antimodda ko‘rinishlarini
qamrab oluvchi ta’rifga aylandi.
Materialistlar materiyani obyektiv reallik, deb ta’riflashadi.
Obyektiv reallik inson sezgilariga bog‘liq bolm agan holda, undan
tashqarida mavjud bolgan voqelikdir. Bu butun mavjudlikning
subyektiv reallikdan tashqaridagi qismi hisoblanadi. Obyektiv re-
allikning mavjudligi qanday namoyon boladi? Bu savolga javob
topishda, borliqning ajralmas xususiyatlarini olganishga to‘g‘ri
keladi. H ar qanday jismning ajralmas xususiyati lotincha «atribut»
so‘zi bilan ataladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |