T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev

1.2. 
B ank operatsiyalarining turku m lanish i va ularning m azm uni
Banklaming o'ziga xos xususiyatlari ulaming faoliyatiga bevosita bog'liqdir. 
Ushbu faoliyatning natijasi esa bank xizmatining yaratilishi hisoblanadi va uni 
quydagilarga: to'lov vositasini amalga oshirish hamda xizmatlar ko'rsatishga ajratish 
mumkin. Shu boisdan, Banklarda amalga oshirilayotgan operatsiyalami alohida 
xususiyatlariga ko'ra turkumlash mumkin (1-chizmaga qarang).
1- c h izm a . B a n k o p e r a tsiy la r in in g tu r k u m la n ish i.

---

Quydagi chizmadan shuni ta'kidlash mumkinki, tijorat banklari tomonidan 
ko'rsatilgan xizmatlami 
o‘z faoliyatiga mos xizmatlar va o‘z faoliyatiga mos 
bo'lmagan xizmatlarga bo'ldik. Demak, o'z faoliyatiga mos xizmatlar deganda, - 
tijorat banklari faoliyatining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, ko'rsatiladigan 
xizmatlari tushuniladi va Banklaming bajaradigan uchta operatsiyalarini ya’ni: 
depozitlar operatsiyalari; kredit operatsiyalari; hisob-kitob operatsiyalarini kiritish 
mumkin.
Yuqorida ta'kidlangan xizmat turlarini ba’zan ana'naviy bank operatsiyasi ham 
deb atash mumkin va ulami bir vaqtda barcha banklar amalga oshiradilar. Chunki 
shunday xizmat turlaridan birini boshqa kredit muassasalari ham bajarishi mumkin. 
Banklar ko'rsatadigan depozit, kredit va hisob-kitob operatsiyalaridan tashqari, kassa 
operatsiyalarini ham amalga oshiradilar.
O 'z faoliyatiga mos bo'lmagan yoki noana’naviy xizmat turlariga qo'shimcha 
operatsiyalar kiradi. Ulaming tarkibiga quydagi operatsiyalami kiritish mumkin: 
valyuta, qimmatli qog'ozlar, oltin va qimmatbaxo metallar hamda qo'yilmalar 
bo'yicha oshiriladigan operatsiyalar. Bank xizmatlaridan huquqiy va jismoniy 
shaxslaming barchasi birday foydalanishlari mumkin. Ammo Respublikamiz 
banklarining jismoniy shaxslarga ko'rsatayotgan xizmatlarining hajmi sezilarli emas. 
Shuning uchun ham kelgusida ulaming turlari va miqdorini ko'paytirish zarur.
Ma'lumki, banklar bo'sh pul mablag'lami yig'adi va ulami o'z mijozlari 
o'rtasida qaytarish sharti bilan taqsimlaydi. Bank tomonidan ko'rsatiladigan 
xizmatlar aktiv va passiv shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Passiv operatsiyalar 
yordamida banklar resurslarini shakllantiradi. Banklar aktiv operatsiyalarini amalga 
oshirish orqali o'zining va chetdan jalb qilingan resurslarini turli xo'jalik yurituvchi 
sub’ektlarga hamda aholining ehtiyojlarini qondirish uchun joylashtiradi.
Tijorat banklari tomonidan ko'rsatilayotgan xizmatlami to'lanishiga qarab, 
pullik va bepul xizmat turlariga bo'linadi. Ammo bu bankdagi xizmat turlarining 
ba'zilari bepul yoki pulli degan ma'noni bildirmaydi. Chunki, tijorat banklari o'z 
imkoniyatlaridan kelib chiqib, hisob-kitob, depozit va kredit operatsiyalarining 
tarkibidagi ba'zi xizmat turlariga haq to'lashni belgilamasliklari mumkin.
Moddiy ne’matlaming harakati bilan bog'liqligiga qarab, bank xizmatlarining 
turkumlanishi: uning xarakati bilan bog'liq bo'lgan xizmatlar va sof xizmatlarga 
ajratiladi.
Banklar o'zlarining mijozlariga ayrim operatsiyalar bo'yicha pullik xizmatlar 
ko'rsatishlari bilan moddiy ne'matlar ishlab chiqarishning xarakatiga hamda ulaming 
hajmini oshirishlariga yordam berishlari mumkin.
S o f xizmatlar - bevosita moddiy ishlab chiqarish jarayoni bilan band bo'lgan 
xo'jalik yurituvchi sub’ektlarga va alohida jismoniy shaxslaming talablarini 
qondirish uchun xizmatlarini taklif etishidir.
Umuman olganda, banklar tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar quydagi 
xususiyatlarga ega: ulami zaxira sifatida ko'rsatish mumkin emasligi, unumli 
xarakterga ega ekanligi, kapital bank xizmatining ob’ekti bo'lib hisoblanishi, aktiv va 
passiv operatsiyalami o'z ichiga olishi, fakat bankning monopoliyasiga aylanmasligi 
va boshqalardan iborat bo'lishidir.

---

Aktiv 
operatsiyalaming 
keng 
yoyilgan turlariga quydagilami: 
kredit; 
investitsiya; depozit; boshqa chet el valyutalari bo‘yicha operatsiyalami kiritish 
mumkin. Passiv operatsiyalarga esa: tijorat banklari qimmatli qog'ozlarining birinchi 
emissiyasi; foydadan fondlami tuzish va ulami ko'paytirish uchun ajratmalar qilish; 
boshqa yuridik shaxslardan kreditlar olish; depozit operatsiyalarini kiritish mumkin.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Banklarda amalga oshiriladigan 
operatsiyalami turkumlash bank xizmatlaridan foydalanuvchi jism oniy va yuridik 
maqomga ega bo'lgan shaxslarga xizmat turlaridan foydalanishlari uchun qulay shart- 
sharoitlar yaratishdir. Shuningdek, bank ko'rsatadigan xizmat turlari bo'yicha to'liq 
ma'lumotlar olish imkoniyatini beradi.