Internet saytlar
1. www.ecsocm an.edu.ru - Rossiya Federatsiya oliy o 'q u v yurtlarida o'qitilayotgan
fanlar b o'yicha o'quv-uslubiy komplekslar.
2. www.icsti.ru - ilmiy va texnik axborotlar halqaro markazining serveri. Turli
bilim lar sohasi bo'yicha ma'lumotlar bazasiga kirish imkoniyatini va chet el miliiy
hamda halqaro EH M tarm oqlariga kirishni ta'minlaydi.
3. sunny.ccas.ruG 'library.html - Jahon kutubxonalari serveri. 45ta mamlakatning
1000 ortiq kutubxonalariga kirishni ta'minlaydi.
4. www.edu.ru - R ossiya Federatsiyasining Ta'lim portali. Ushbu portal Rossiyadagi
barcha Oliy o 'q u v yurtlarining saytlariga kirishni ta'minlaydi.
5. www.msu.ru - M D U serveri. Fanlar bo'yicha namunaviy, ishchi dasturlari,
elektron adabiyotlam i olishni ta'minlaydi.
10-Bob. K o rre ly a tsio n va regression tahliln in g e k o n o m e trik m odellash tirish d a
q o ’Ilanilishi.
10.1.H o d isa la r o’rtasidagi bog’lan ish n i an iq la sh usullari.
Umumlashgan katta sonni tahlil qilish va konkret kuzatishda u yoki bu
qonuniyatlami aniqlash zaruriyatlari ko’pgina iqtisodiy tadqiqotlam ing xarakterli
xususiyati hisoblanadi. Real borlikda hech bir iqtisodiy zarurat bevosita so f holda
namoyon b o ’lmaydi.
Bir qiym atli o ’zgartirish boshqasining o ’rtacha qiym atining o ’zgarishiga olib
keladigan hollarda bog’lanishni o ’rganish katta qiziqish uy g ’otadi. M ana shunday
bog’lanishga korrelyatsion bog’lanish deyiladi. K orrelyatsiyani tahlil qilishdan
maqsad hodisalar o ’rtasidagi bog’ianishning zichligini o ’rganishdir. B og’Ianishlar o ’z
mohiyatiga k o ’ra, sodda va murakkab bo’lishi m um kin. Ijtimoiy hodisalar, shu
jum ladan iqtisodiy hodisalar odatda murakkab bog’lanishga ega bo’ladi.
K orrelyatsion tahlil - hodisalar o ’rtasidagi b o g ’lanishni aniqlaydigan
usullaridan biri hisoblanadi. Lekin faqat korrelyatsion tahlil bog’lanishning zichligi
haqida oddiy baho bera oladi. bu holat iqtisodiy tadqiqotlarda korrelyatsion tahlilni
keng qo’Hash im koniyatini beradi. Korrelyatsion tahlil haqida gapirganda, regression
tahlilni unutm aslik kerak. Regression tahlil hodisalar o ’rtasidagi bog’lanishning
statistik tahlil usuli bo ’lib, bog’lanish formalarini tahlil qiladi. Regression tahlil
natijalari regressiya tenglam alari va koeffitsiyentlarida sifat ifodasiga ega.
Kon-elyatsion
va
regression
tahlilning
sam aradorligini
k o ’pgina
m uam m olam ing hal qilinishiga bog’Iiq b o ’ladi. K orrelyatsion va regression tahlil
qilishdan oldin o ’rganilayotgan hodisalar o ’rtasida b o g ’lanish har tom onlam a
sinchiklab tahlil qilinishi lozim. Haqiqatan ham bo g ’lanish m avjud b o ’lsa,
korrelyatsion va regression tahlil usulidan foydalanish ham da real aham iyatiga ega
b o ’lgan natijalam i olish mumkin bo’ladi.
Korrelyatsion tahlilning birinchi vazifasi korrelyatsion bo g ’lanish formalari,
y a’ni regressiya funksiyasi k o ’rinishlarini (chiziqli, darajali, logarifm ik va x.k.)
aniqlashdan iborat. B o g ’lanish formalarini tanlash regressiya tahlili va tanlanayotgan
funksiya haqidagi m a’lum gipotezalam i ishlab chiqish va tahlil qilishdan boshlanadi.
Regressiyalam i tenglashtirish korrelyatsion m odellarning tarkibiy qismi bo’lib, uni
to ’g ’ri tanlay bilish m odellashning eng m as'uliyatli bosqichi hisoblanadi.
Tahlil vaqtida garchi bir tanlangan formaning to ’g ’riligini baholashning b a’zi
bir usullari ishlab chiqilgan b o ’lsa ham b o g ’lanish formasini tanlay bilish juda muhim
hisoblanadilqtisodiy hodisalar o ’rtasidagi bog’lanishlam ing murakkabligi ko’pincha
mavjud hodisalar butun kom pleksini tahlil bilan qam rab olish m um kin bo’lmagan
holatni keltirib chiqaradi. Regressiyalam i konkret tenglashtirish har doim m a’lum
darajada abstraktlash asosida k o ’riladi. Regressiya tenglam alarini k o ’rish hodisalar
o ’rtasidagi
bog’lanish
konkret
formasini
aniqlashda
gipotetik
eksperiment
hisoblanadi.
1 0 .2 .K o rrely atsio n m odelni tuzish bo sq ich lari.
Korrelyatsion m odelni tuzish quyidagi bosqichlardan iborat:
1. M asalaning q o ’yilishi v a statistik ko’rsatkichlarini isbotlash.
2. Statistik m a’lum otlam i to ’plash va ulam i birlamchi qayta ishlash.
3. Juft b o g ’lanishlam i o ’rganish.
4.B og’lanish shakllarini tanlash va regressiya tenglam alari parametrlarini
aniqlash.
5. M asalaning echish natijalarini statistik baholash va m odelning iqtisodiy
m a’nosi.
K orrelyatsion model tuzishning birinchi bosqichida tekshirish maqsadi
shakllanadi, natijaviy va omilli alom atlar tanlanadi, boshlang’ich axborotni olish
usuli haqidagi m asala hal qilinadi va hokazolar.
Omilli alom atlar tanlash sabablari bilan aniqlanadi. B u sabablarga hodisalar
xususiyatini hisobga olish, m odel tuzishning m aqsadi, boshlang’ich axborotning
m avjudligi v a boshqalar kiradi. O m illar orasida m ultikollinearlikning mavjudligi,
y a’ni o ’rganilayotgan ko ’rsatkichni aniqlaydigan om illi alom atlar o ’rtasida chiziqli
bog’lanish m avjud ekanligini tekshirish m uhim aham iyat kasb etadi. Ikkita omil
o ’rtasida korrelyatsiya yuqori koeffitsientini ifodalaydigan chiziqli b o g ’lanish mavjud
b o ’lsa, u holda ikki axborotdan biri tanlab olinadi. Shuning uchun modelga
om illardan biri kiritiladi.
A m alda om illam i ajratish ikki bosqichni tanlash yordam ida am alga oshiriladi.
Tanlashning birinchi bosqichida o ’rganilayotgan hodisalar bilan m antiqiy bog’langan
om illar tanlab olinadi. Ikkinchi bosqichda esa m axsus m iqdoriy tahlil qilish y o ’li
bilan ana shu om illar orasidan m odelga kiritish uchun asosiy om illar tanlab olinadi.
K o’p omilli m odellam i tuzishda o ’rganilayotgan ko’rsatkichlar o ’rtasidagi
jiddiy bog’lanishlam i aniqlash ham da bo g ’lanishning eng qulay shakllarini ko’rsatish
imkonini beradigan ju ft qonuniyatlar tahlili m uhim bosqich hisoblanadi.
Juft korrelyatsiya koeffitsientlari k o ’p param etrli m odelning omil tanlash
alomati hisoblanadi. Har doim, buni k o ’pchilik olim lar qayd etishgan, natijaviy va
omilli alom atlar o ’rtasidagi yuqori koeffitsientli ju ft korrelyatsiyalar o ’rganilayotgan
k o ’rsatkichga (m azkur om il) jiddiy ta ’sir k o ’rsatayotganligidan va shunga muvofiq
k o ’p omilli m odelga kiritilishi lozimligidan dalolat beradi.
Om illam i uzil-kesil m odelga kiritish maqsadida om illi alom atlar o ’rtasidagi
bog’lanishlam i m iqdoriy baholash lozim. O m illar o ’rtasida bog’lanish shaklini
tanlashning uchta usuli m avjud:
- em pirik usul;
- oldingi tadqiqotlar tajribasi usuli;
- m antiqiy tahlil usuli.
A nalitik funksiya turini regressiyaning em pirik grafigi b o ’yicha aniqlash
mumkin. Lekin m azkur grafik usulni faqat ju ft b o g ’lanish hollarida ham da
kuzatishlar soni nisbatan k o ’p bo’lganda muvaffaqiyatli q o ’llash mumkin.
O ’rganilayotgan iqtisodiy hodisalam ing m antiqiy tahlili, bog’lanish shaklini
asoslash va tanlashda asos bo’ladi. Shu bilan birga, o ’rganilayotgan hodisani
tavsiflash uchun eng qulay funksiyalar sinfini asoslash im konini beradi. B og’lanishli
m unosabat aniq shakllarini tanlash, iqtisodiy ja ra y o n haqida boshlang’ich
axborotning m avjudligiga b o g ’Iiq bo ’ladi. Ayrim hollarda m antiqiy tahlil funksiyalar
sinfini tanlash im konini beradi. Bunday hollarda E H M yordamida, m a’lum
funksiyalar saralanadi, m odel parametrlari aniqlanadi ham da natijalar bilan
taqqoslanadi.
M ezon sifatida, odatda, ko’plikdagi korrelyatsiya koeffitsienti, F isher mezoni
va o ’rta qiymatli approksim atsiya xatoligidan foydalaniladi.
H isoblashlar k o ’lam ining k o ’p b o ’lishi, saralash algoritm ining b o ’lmasligi,
bog’lanish shaklini tanlashda m azkur usuldan foydalanish, korrelyatsion usulning
samaradorligini kam aytiradi.
O ’zaro b o g ’lanish xarakteriga qat’iy fimktsional k o ’rinish berib b o ’lmaydigan
hollarda korrelyatsion va regression tahlil usullaridan foydalaniladi. Bunday hollarda
natijaviy va om illi alom atlar o ’rtasidagi bog’lanish o ’rtacha qiym at tendensiya
ko’rinishida nam oyon b o ’ladi.
K orrelyatsiya koeffitsientlari bog’lanishni, regressiya tenglam asini va uning
shaklini ifoda etadi. R egressiya tenglam alari param etrlari o ’sish param etrlarini
umumlashtirish y oki m a ’lum tadqiqot natijasida o ’sish m a’nosiga ega b o ’ladi.
N orm al taqsim ot qonuni shaklida ifodalangan katta sonlar qonuni korrelyatsion
va regression tahlilning nazariy asosini tashkil etadi.
Tahlildagi m avjud om illar natijaviy va omilli alom atlar uchun bir vaqtda butun
majmua bilan m atritsali shaklda qayd qilinadi, shuningdek, ular m iqdoriy ifoda
etiladi. K orrelyatsion va regrestsion tahlil uslubi doim iy ravishda rivojlanib
bormoqda. M azkur usul xususiy va k o ’plikdagi bo g ’lanishlam i baholash, m iqdor va
sifat o ’rtasidagi korrelyatsiya, chiziqli va chiziqsiz bo g ’Ianishlar singari m asalalam i
qam rab olgan. M ana shu nazariya asosida zam onaviy k o ’p o ’lchamli statistik tahlil
usuli, shu jum ladan, k o ’p o ’lchamli om illar regressiya usuli singari, turli usullar
rivojlanmoqda.
Analitik v a sintetik xususiyat, am alda chyegaralanm agan tanlam alar hajmi
bo’yicha om illam ing katta sonini hisobga olish, m a ’lum otlam i standart holatda
ta saw u r qilish imkoniyatlari korrelyatsion va regrestsion tahlil usulining muhim
tomonlari hisoblanadi.
10.3 O ddiy korrelyatsiya va regressiya.
Ikki o ’zgaruvchi o ’rtasidagi к korrelyatsiya oddiy korrelyatsiya deb yuritiladi.
Oddiy korrelyatsiya yuli bilan tahlil qilishdan maqsad ikki hodisa o ’rtasidagi
bog’lanish zichligining umumlashtirilgan bahosi korrelyatsiya indeksi hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |