T o s h k e n t d a V l a t I q t I s o d I y o t u n I v e r s I t e t I e k o n o m e t r I k a

Zj= (Xy - Xj° n)/Sj, 
(9.5)
X j°n  -  h ar  b ir  Xj  ning  o 'rtacha  qiym ati;  Sj  -  h a r  b ir  ko'rsatkichning  standart 
qiymati;  Fp  - um um iy b o 'lg a n  omillar;  Uj -  shu k o 'rsa tk ic h g a xos bo 'lg an  omil (xos 
omillar).
Q uyida  m odel  koeffitsiyentlarini  baholash  uchun,  bosh  kom ponentalar  usuli 
(BKU),  bosh  om illar usuli  (BOU),  keyin  varim aks  usuli  (o'zgartirilgan yechim  olish 
uchun) qaraladi.
U m um an,  om iliy  tahlil  yordam ida  yechiladigan  tip ik   m asalalam i  shartli  ikki 
turga bo'lish m um kin:
1)  izlanishlam ing boshlang'ich  bosqichida b iro r  m urakkab  soha  b o 'y ich a  turli 
gipotezalar tuzish v a tekshirish;
2) biror oldindan m a’lum  nazariy gipotezaning am alda qandayligini tekshirish.
Yana  bir  yechilishi  mum kin  b o 'lg an   m asala  -  um um lashgan  ko'rsatkichlar
(indekslar,  indikatorlar)  tuzish  m asalasidir.  Bu  holda  ko'rsatkichlar  shunday 
tanlanadiki,  ular  sintetik  (sintez  qilinadigan,  m asalan,  iqtisodiy  o'sish  darajasi, 
turmush  darajasi kabi) ko'rsatkichning asosiy jih atlarini aks ettiradi.
Yana  bir  tipik  m asala  -  tipologiya  m asalasidir.  Bu,  boshqacha,  kam  sonli 
omillar asosida turdosh o b ’ektlam i  oddiy  guruhlash  m asalasidir.  Shuning-dek,  omiliy
3  Omiliy  tahlil  dasturi  korrelyatsion  (v a  kovariatsion)  matritsa  asosida  btr  vaqtning  ozida,  ham  bosh  komponentalar 
usuli,  ham  bosh  om illar  usuli  yechim larm i  beradi;  jam i  n  ta  kom ponentalam ing  umumiy I igi  doim  I  ga,  ulardan 
ajratilgan  m  ta  bosh  kom ponentalam ing  umumiyligi  va  bosh  om illam ing  um um iyligi  I  dan  kichik  bhladi,  y a’ni  h3  <   1 
(m  <   n);  cheearaviy hoi:  m  =  n  (h2  =   1)  K Tga mosdir

---

tahlil  yordamida  “davrlarni  ajratish”  va  “ sarhadlami  ajratish”  (zadachi  periodizatsii, 
rayonirovaniya) masalalalari  ham yechiladi.
Tipologiya  m asalasini  omiliy  tahlil  natijalariga  asoslanib  yechishda:  oldin 
birlamchi  m a’lum otlar  m atritsasi,  keyin  korrelyatsion  matritsa,  om illar  vaznlari 
matritsasi,  omillam i  o'zining  baholari  va  shularga  asoslanib,  ob’ektlar  orasidagi 
masofalar  (farqlar)  aniqlanadi,  keyin  o b ’ektlar  (kuzatuvlar)  shularga  qarab 
guruhlanadi.
Yana  bir  am aliy  masala  -  ajratilgan  omillar  asosida  regression  tenglamalar 
tuzishdir.  K o'rsatkichlar -  bog'liq  (endogan,  Yk) va bog'liqm as (ekzogen,  Xj) turlarga 
guruhlanadi  va  Xj lar  (j= l..n )  asosida umumiy  omillar ajratiladi  (Fp, p= l..m ;  mYk  lam ing  shularga  regression  bog'lanish  tenglamalari  tuziladi.  Bu  -  regression 
modelda  aks  etadigan  omillar  sonini  ancha  kamaytiradi  va  ular  orasidagi 
m ultikolleniarlikni  yo'qotadi.  Bular  va  “o'ziga  xos  omillar"  o'zaro  korrelyatsiyaga 
ega bo'lm agani uchun, regressiya parametrlarini  baholash ancha osonlashadi.
Yana  bir  am alda  yechilgan  masalada  85  ta  mamlakat  bo'yicha  (N=85)  30  ta 
ijtimoiy-iqtisodiy  param etrlar  olingan  (n=30):  jon  boshiga  milliy  daromad,  elektr 
energiyasi,  tolalar  iste’moli,  radiopriyomniklar, telefonlar soni  va  h..  Bu  holda Xjj  -  i 
mamlakat  uchun  j  param etm ing  mos  qiymatini  ko'rsatadi.  Asosiy  omillar:  (Fi  - 
“ iqtisodiy  o 'sish   darajasi”  va  F2  -  “x o'jalik  turi  yoki  modemizatsiya  darajasi”) 
bo'yicha  m am lakatlar  tipik  guruhlarga  oson  ajratilgan.  Jon  boshiga  milliy 
darom adning  yuqori  darajasiga,  yollanib  ishlovchilar  sonining  yuqori  darajasi  mos 
keladi va aksincha ham.  Shu nuqtai nazardan, vaqt bo'yicha mamlakatning iqtisodiy