T o s h k e n t d a V l a t I q t I s o d I y o t u n I v e r s I t e t I e k o n o m e t r I k a

12.2.Ekstropolyatsiya usuli to‘g ‘risida umumiy tushunchalar
Bashoratlashda  ekstrapolyatsiya  usuli  o'rganiladigan  ob’ektning rivojlanishiga 
taalluqli  boMgan  omillaming  doiraviylik,  o'zgarmaslik  shartiga  asoslangan  boMib, 
ob’ektning  o'tmishdagi  va  shuncha  asoslanib  kelajakdagi  rivojlanish  qonuniyatlarini 
o'rganadi.
Dinamik  qatorlaming  о  zgarish  darajalariga  qarab  ekstrapolyatsiya  oddiy  va 
murakkab  boMishi  mumkin.  Bashoratlashning  oddiy  ekstrapolyatsiya  usuli 
tenglamalarining absolyut qiymatlari,  qatorlaming o‘rta qiymatlari,  o'rtacha absolyut 
o'sish  va  o'sishning  o'rtacha  tezligiga  nisbatan  o'zgarmas  qiymatlarga  ega  degan 
xulosaga  asoslangan.  Bashoratning  murakkab  ekstrapolyatsiya  usuli,  trendni 
ifodolovchi  statistik  formulalarni  qo'llashga  asoslangan  bo'lib  ikki  turga: 
lakomillashgan  va  analitik  turlarga  bo'linadi.  Bashoratning  takomillashgan  usulida 
vaqt  bo'yicha  ketma-ket  keladigan  bashorat  qiymatlarini  avvaldan  mavjud  boMgan 
ko'rsatkichlar  asosida  hisoblab  topiladi.  Bunga  o'zgaruvchan  va  eksponensial  o'rta

---

qiymat,  garmonik  vaznlar  avtoregression  o'rta  qiymat,  garmonik  vaznlar 
avtoregression  o'zgartirish  usullari  kiradi.  Analitik  usul  eng  kichik  kvadrat  usuli 
yordamida  / 
ning determinik tarkibini  aniqlashdan iboratdir.
12 J . B i r  o'lchamli vaqtli qatorlam i modellash  usullari.
Qisqa  muddatga  bashoratlash  keng  qo'llaniladigan  bashoratlash  usuli 
ekstrapolyahiva  usulidir.  Ekstropolyatsiya  usuli  bashoratlashni  odatda  bir  o'lchamli 
vaqtli  qaton  asosida  amalga  oshiradi.  Ma’lumki  bir  o'lchamli  vaqtli  qatorlami 
modellash  usullari  iqtisodiy  ko'rsatkichlaming  dinamik  qatorlarga  asoslangan  bo'lib 
quyidagi  to'rt  tarkibiy qismlardan tashkil  topgandir:  1) tahlil  qilinadigan jarayonning 
uzoq  davrda  rivojlanish  qonuniyatlari  yo'nalishi  tendensiyasi,  2)  tahlil  qilinadigan 
jarayonda  ayrim  hollarda  uchraydigan  mavsumiy  tarkibiy  qismlar;  3)  davriy tarkibiy 
qismlar; 4) tasodifiy omillar sababi yuzaga keladigan tasodifiy tarkibiy qism.
Rivojlanish 
yo'nalishi 
(tendensiyasi) 
rivojlanishining 
uzoq 
muddatli 
evolyutsiyani  bildiradi.  Dinamik qatorlaming  rivojlanish  yo'nalishi  silliq  egri  chiziq 
bo'lib,  trend  deb  ataluvchi  vaqt  funksiyasi  bilan  ifodalanadi.  Trend  -   tasodifiy 
ta’sirlardan  holi  holda  vaqt  bo'yicha  harakat  qonuniyatidir.  Trend  vaqt  bo'yicha 
regressiya  bo'lib,  doimiy  omillar  ta’sirida  yuzaga  keladigan  rivojlanishning 
determinik  tarkibiy  qismidir.  Trendlardagi  chetlanishlar  tasodifiy  omillar  sababli 
yuzaga  keladi.  Yuqoridagilarga  asoslanib  vaqt  qatori  funksiyasini  quyidagicha 
beramiz:
У,
  =  / ( 0  +
f ,  -
 jarayonlaming vaqt bo'yicha yo'nalishining doimiy tarkibiy qismi;
£) -  tasodifiy tarkibiy qismi;
Vaqtli  qatorlar  rivojlanishida  uchta  yo'nalish:  o'rta  darajalar  yo'nalishi; 
dispersiya yo'nalishi; avtokorrelyatsiya yo'nalishi mavjuddir.
O'rta daraja yo'nalishi  / ,  ko'rinishda  funksiya bo'ladi.  Dispersiya yo'nalishi  - 
vaqtli  qatorlaming  empirik  qiymatlarining  trend  tenglamalari  yordamida  aniqlangan 
qiymatlaridan chetlanish.  Avtokorrelyatsiya yo'nalishi  - vaqtli qatorlaming  darajalari 
o'rtasidagi  bog'liqliklaming o'zgarishi.
Iqtisodiy-ijtimoiy  jarayonlami  modellashning  keng  tarqalgan  usuli  vaqtli 
qatorlami  tekislash  usulidir.  Tekislashgan har xil  usullar mavjud bo'lib,  ulaming  eng 
asosiy lari 
qatorlaming 
amaldagi 
qiymatlarini 
hisoblab 
topilganlari 
bilan 
almashtirishdir.
Chiziqli  trendlar  keng  tarqalgan  bo'lib  ulami  umumiy  holda  quyidagicha 
yozamiz:

---

S
У,