T o s h k e n t d a V l a t I q t I s o d I y o t u n I v e r s I t e t I e k o n o m e t r I k a

Agar 
korrelyatsiyalar  matritsasi  R(n*n)  ni,  o'lcham lari  undan  ancha  kichik 
b o 'lg an   A  matritsa  yordam ida  “tiklash”  mumkin  bo'lsa,  bu  qandaydir  “tendensiya” 
yoki  statistik  m a’nodagi  “qonuniyat” ochilganini  bildiradi.
Omiliy 
tahlil 
m odellarini 
tuzishda 
ko'rsatkichlam ing 
tabiiy 
o'lchov 
birliklaridan 
(Xj,) 
“standartlashgan” o 'lchov birliklariga (Zj,) o'tish  qulaydir: 
(9.15).
O m illar  koeffitsiyentlari  (vaznlari,  ajp)  -   om il  va  ko'rsatkich  orasidagi 
korrelyatsiyani,  ulam ing  kvadratlari  ushbu  omilning  ushbu  ko'rsatkich  variatsiyasiga 
qo'shgan  “ulushini”  bildiradi.  A  m atritsaning  satri  bo'y ich a  bulam ing  yig'indisi  - 
ushbu  j  param etm ing  (ko'rsatkichning)  um um iyligiga  teng:  (9.24).  A  matritsaning 
har bir ustuni  b o'yicha koeffitsiyentlar  kvadratlari yig'indisi  esa, p  om ilning ulushiga 
(hissasiga) tengdir:  (9.25)
Barcha  umumiy  om illam ing  jam i  ulushi  om illashtirish  darajasini  bildiradi: 
(9.27).
O m illar  tahlilidagi  ikkinchi  m uam m o  “birlam chi  m asalasining  yechim i” 
asosida,  “ikkilamchi m asalasining yechim i” ni topishdir. Bu - (2.40), (2.42) kabi.
Omiliy  tahlil  m odellarini  am alda  tuzish  yuqorida  sanalgan  6  ta   bosqichdan 
iborat:
Om iliy tahlil  b o 'y ich a sinalgan dasturlar oxirgidan boshqa, barcha ishlam i  o 'zi 
bajaradi va natijalam i jad v al tarzida beradi.
0 ‘zbekistonning  m ustaqillik  yillaridagi 
iqtisodiy 
o 'sishini 
ifodalovchi 
m akroijtim oiy-iqtisodiy  k o 'rsatkichlam ing  omiliy  tahlili  bo'yicha  kom pyuterda 
yechilgan  ba’zi  m asalalam ing  sonli  natijalari  keltirildi.  Bular  O 'zbekistonning 
iqtisodiy o'sishidagi v a aholi tuim ush darajasidagi asosiy tendensiyalam i aks ettiradi.
Statistik sezilarli  bog'Ianishlar jihatidan, uchta m odelda ham  birinchi omil  (K |, 
Fi  va W i)  - ’’um um iy  iqtisodiy o 'sish  indikatoriga” m os.  K o'rsatkichlar (YalM , aholi 
iste’m oli,  davlat  sarflari  v a  b.)  k o 'rilg an   davrda  deyarli  bir  xil  dinam ika  bilan 
o 'sm oqda  (faqat  Zs,  zj, 
ko'rsatkichlar  istisno,  bular,  zaxiralam ing  o'zgarishi,  yalpi 
investitsiyalar,  qishloq  x o'jaligidagi  darom adlardir).  Ikkinchi  om il  (Кг,  Ғг)  - 
“m avsum iy”  (davriy) o'zg arish g a m os “ siklik kom ponenta”dir.
Siklik  kom ponentaning  qiym ati  har  bir  yilning  uchinchi  choragida  (III-IV- 
kvartalda) yuqoriroq v a birinchisida (I-II-kvartalda) nisbatan pastroqdir.
har bir om ilning,  indikatom ing har  bir davrdagi  (kvartaldagi) qiym ati,  uning va 
u  bilan  yaqin  bog'lan g an   (koeffitsiyenti,  vazni  yuqori  va 
1 
ga  yaqin) 
ko'rsatkichlam ing ham  shu davrdagi  um um iy darajasini  ko'rsatadi.
Iste ’mol  m o d e lla rin i  a m a ld a ,  absolyut  qiym atlarda  (butun  aholi  uchun)  va 
nisbiy  qiym atlarda  (aholi  jo n   boshiga  yoki  bitta  oila  uchun);  ko'rsatkichlam ing 
nominal  va  real  qiym atlari  uchun  tuzish  mumkin.  O 'zbekiston  uchun  biroz  modellar

---

koeffitsiyentlarining  am aldagi  qiymatlari  yillik  va  ehoraklik  m a’lumotlar  asosida 
baholandi  (hisoblarda  ishlatilgan  K O R T .p a s  -  k o 'p   om illi  regression  tahlil  dasturi 
masalalar “ seriyasini” ketm a-ket yechish imkonini beradi9.
Iste’m ol  va  jam g 'arm alam in g   har  bir  m odellari  guruhi  (turi)  uchun, 
m odellarning tartibi quyidagidek.
1. Jam i  aholi uchun.
2.  B itta o ‘rtacha oila uchun.
3.  A holi jo n  boshiga.
4.  A holi  qo'lid ag i darom adlam ing nominal  qiym atlari uchun.
5. 0 ‘rtacha bitta oilaning qo ‘ldagi darom adlarining nom inal  qiymatlari  uchun.
6.  Jon  boshiga  q o ‘ldagi  darom adlar  nom inal  qiym atlari  uchun  (o'rtacha  1 
kishiga darom adlar m inus soliqlardek).
B archa  m odellam ing,  hatto,  oddiylarining  ham ,  statistik  xarakteristikalari 
yom on  em as  va  deyarli  bir  xildir  (xarakteristikalar  farqi  statistik  sezilarmas),  lekin, 
agar  bu  oddiyroq  m odellar  guruhlarini  qandaydir  tartiblashtirsa,  “statistik jihatdan” 
quyidagi  ketm a-ketlik o'rinlidir:  1)  13,  14,  15,  16,  17  v a  18;  2)  10,  7,  12,  11,  8 va 9;
3) 2,  1, 3,  6 , 4   va  5.  A m aliy muhim ligi va inform ativligi jihatidan esa:  1)  18,  17,16; 
15,  14,13;  2)  12,  11,  10;  9,  8,  7;  3)  6,  5 ,4 ; 3,  2  va  1  (m inim al to'plam :  18,  17,16;
12,  11,  10-modellar).
Jami  aholining  real  iste’molining  bashorati  uchun  (C,+i)  13  va  16-modellar, 
oilaning  real  iste’m oli  uchun  (q+i)  14  va  17-modellar;  jo n   boshiga  real  iste’mol 
uchun  esa,  15  v a  18  m odellar  qulay.  X uddi  shu  m ulohazalar  -  m os  ravishda, 
jam g 'arm alar m odellari uchun ham o'rinlidir.