T o s h k e n t d a V l a t I q t I s o d I y o t u n I v e r s I t e t I e k o n o m e t r I k a

S-Bob.  Dinam ik qatorlar va  trend  modellari 
5 .1 .Iq tiso d iy -sta tistik  m o d e lla sh tirish n in g  q o 'llan ilish i.
Iqtisodiy jarayonlam i  vaqt davom ida o'zgarishini  o'rganish muhim  ahamiyatga 
ega.  Chunki  barcha  iqtisodiy  jarayonlar  va  hodisalar  vaqt  davom ida  o'zgaruvchan 
bo'ladi.  Iqtisodiyotda  barcha  iqtisodiy jarayonlam i  iqtisodiy-statistik modellar  orqali 
o'rganish  natijasida  u  yoki  bu  iqtisodiy  ko'rsatkichning hozirgi  holati  va  kelajakdagi 
o'zgarishini  ilmiy asosda tahlil qilish va bashoratlash m um kin bo'ladi.
Iqtisodiy-statistik  m odellashtirish  usuli  -  bozor  iqtisodiyoti  sub’ektlarining 
iqtisodiy  faoliyati tahlili va rejalashtirishni  takom illashtirishga qaratilgan tadbirlardan 
biridir.
Iqtisodiy-statistik  m odellashtirish  iqtisodiy  ko'rsatkichlar  va  ishlab  chiqarish 
omillari  o'rtasidagi  aloqalar  o 'z   mohiyatiga  k o 'ra   stoxastik  bo 'lg an   asosga  tayanadi. 
Iqtisodiy  su b ’ektlar  faoliyatini  statistik  m odellashtirish  zam on  va  makonda  ulam ing 
rivojlanish  jarayonini  o 'rganishda  asosiy  o 'rin   egallaydi.  Bu  m odellar  ishlab 
chiqarish tendensiyalari va qonuniyatlarini aniqlash uchun moslashgandir.
Hatto  eng  takom illashgan  statistik  m odel  ham 
iqtisodiy  hodisa  va 
jarayonlam ing  butun  aloqadorligini  qam rab  olishga  qodir  emas.  Shunga  k o 'ra, 
iqtisodiy  tahlil  va  iqtisodiy-statistik  modellashtirishni  qo'llash d a har  doim  noaniqlik 
elementlari  m avjud  b o 'lad i.  O datda,  iqtisodiy-statistik  m odellashtirishni  q o'llash 
samaradorligining  asosiy  shartlaridan  biri  uning  real  k o 'rin ish   v a  jarayonga  aynan 
m os kelishi  hisoblanadi.
Iqtisodiy-statistik  m odellashtirishni  noaniq  bo'lishligining  sabablari  quyidagi 
hollarda sodir b o 'lish i  m um kin:
1.  Axborotli  -  axborotning  xatoligi,  uning ko'rsatkichlari,  om illar  va o b ’ektlar 
majmuining noaniqligi.
2. Tarkibiy -  aniqlanm agan xilm a-xilliklam ing m avjudligi.
3.  M odelli  —  k o 'rsatkichlar  va  dalillar  o 'rta sid a  bog'lanish  shakllaridan 
n o to 'g 'ri  foydalanish.
Iqtisodiy-statistik  kuzatuvlar  olib  borilganda,  texnik-iqtisodiy  ko'rsatkichlar 
ko'rinishidagi,  m ateriallar  oqim idagi  axborotlarga  duch  kelamiz.  Shu  nuqtai 
nazardan,  ishlab  chiqarishga  -  kirish  axborotini,  chiqish  axborotiga  o'zgartirgich 
sifatida qaraladi.
Korxona 
faoliyatini  o 'z id a   m ujassam lashtirgan  barcha  ko'rsatkichlam i 
quyidagi  3  ta guruhga b o 'lish  mumkin:
a)  kiritiladigan  m a’lum ot  -   moddiy  resurslar  xarajatining  ko'lam i  va  tarkibi 
(xomashyo,  asosiy fondlar, ishchi kuchi va  boshqalar);
b)  ishlab  chiqarish  jarayonida  resurslardan  foydalanish  sharoiti  (ishlab 
chiqarishning texnologik sharoiti, tabiiy sharoiti va boshqalar);
c)  chiqish  m a ’lum otlari  -   ishlab  chiqarish  natijalari  (tayyor  m ahsulot  hajmi, 
uning tarkibi, sifati va boshqalar).
Bir  tom ondan  chiqish  ko'rsatkichlari  bilan  ikkinchi  tom ondan  barcha 
qolganlari  o 'rtasid a  kiritiladigan  ko'rsatkichlar  ta ’siri  ham da  chiqish  m a’lumotlarida 
ishlab  chiqarish  ehtiyojlari  sharoitini  o'zida  m ujassam lashtirgan  qandaydir  qonuniy

---

aloqa  mavjud.  B unday  aloqa  modeliga  ega  bo'lgach,  iqtisodiy  xarakterdagi  hisob- 
kitoblarni  olib borish  ham da chiqish  ma’lumotlarini  boshqarish  mumkin.