Ответственны й редактор:
Б егал о в П.А.
д.э.н, проф. кафедры “Экономическая информатика”
ТГЭУ.
Рецензенты:
Н абиев X. - д.э.н, проф. Кафедры “С татистика” ТГЭУ .
К у ч к а р о в А.Х. - д.э.н., проф. зав. кафедры “М аркетинг в авиаотраслях”
ТГАИ.
Эксперты:
М ахм удов
Н .М .
- д.э.н.,
проф.
зав.
кафедры
“Экономическая
информатика” ТГЭУ
С а л и м о в Б .Т . - д.э.н., проф. зав. кафедры “А гробизнес” ТГЭУ.
Sliodicv T .S h., X akim ov T .X ., B oltacva L.R ., Is lin a /a ro v A .I., N u ru llaev a
Sli., M uniinova M .A. “ E conom etrics” - Т .: T D IU , 2006. -1 7 8 p.
This textbook lias been designed according to the typical syllabus for
undergraduate le \el students studying Econometrics. The major features o f textbook
.lie:
Firstly, it's first published in the Uzbek language textbook using Latin
alphabet; secondly, comparison to other textbooks published in the developed
loim tries or even in Uzbekistan, it requires only basic mathematical knowledge and
c.is\ to understand Гог students econometric term s and tools; thirdly, there are many
exam ples and econom etric models constructed for Uzbek national economy.
Especially, it should be noted that in the textbook more precisely covariance
and variance rules, the meaning o f correlation and regression equation, production
functions and their usage in the forecasting deeply investigated and explained. Also
the seasonal fluctuations models, exam ples and tasks for their solutions are presented
in the textbook.
The textbook is targeted to the students seeking to hold bachelor degree on
econom ic specializations. But it can be used also by researchers, students o f m aster
levels and aspirants o f economical establishments.
Executive Editor:
Information technology and m anagem ent faculty Dean, TSUE, D octor o f
econom ic sciences professor, Bcgalov B. A
Reviewers:
Professor o f Statistics d ep a rtm en t, TSUE; D octor o f economic sciences,
N abiev Kli.
M arketing o f Aviation departm ent chair, TSAI; D octor o f econom ic sciences,
professor K u c h k a ro v A .K h.
Experts:
Economic inform ation departm ent chair, TSUE, Doctor o f economic sciences,
professor M a k h m u d o v N.M.
A grobiznes departm ent chair, TSU E; Doctor o f econom ic sciences, professor
S alim ov B.T.
K IR ISH
Fnnni o 'rg a n is h n in g d o lzarbligi. Respublikam izning barcha jabhalarida olib
borilavolgan tub iqtisodiy islohotlar m am lakatimizning jah o n m iqyosida obro’sining
oshishiga. barchii m am lakatlar bilan teng o 'zaro foydali sheriklik tam oyillari asosida
m unosabatlar olib borishga qaratilgan.
M am lakaiim izning dunyo miqyosida iqtisodiy, siyosiy va boshqa sohalarda
rivojlanisliini ta'm inlovchi asosiy omillardan biri - bu uning kadrlaridir.
M am lakatim izda qabul qilingan «Ta'lim to 'g 'risid a» g i, «K adrlar tayyorlash
Milliy
dasturi»
Q onunlariga
asosan
ta'lim
olayotgan
barcha
talabalami
raqobatbardoshligini oshirish maqsadida bugungi kunda ta'lim jarayonlari tubdan
ozgariirilm oqda. Ta’lim sohasida o q itish n in g yangi shakllari: yangi pedagogik
texnologiyalar, zam onaviy axborot texnologiyalari asosida ta'lim berish usullari keng
qo'llanilm oqda. Bu esa ta'lim oluvchilam ing har tom onlam a yetuk, bilimdon va
raqobatbardoshligini ta'm inlashga imkon beradi.
Jumladan, TD IU da 5521900 - «Informatika va inform atsion texnologiyalar»
nomli yangi ta'lim y o 'n alish i va mutaxassislik faoliyat olib borm oqda. Ushbu
mutaxassislik talabalariga jahon andozalariga muvofiq ta'lim dasturi yaratilgan bo'lib,
unda eng zamonaviy fanlardan m ashg’ulotlar olib, borilm oqda.
Ushbu 5521900 - «Inform atika va informatsion texnologiyalar» nomli ta'lim
yo'nalishi talabalariga «Ekonom etrika» fani 3 kursning 1 va 2 -sem estrlaridao'tiladi.
«Lkonom etrika» fanning asosiy maqsadi milliy iqtisodiyot va uning tarm oqlari,
korxona va firmalar kabi m urakkab iqtisodiy tizim lam ing m odellashtirish asoslarini
o rg a tish d a n , aniq iqtisodiy ob'ektlar misolida m odellashning q o 'y ilish i, ulam ing
iqtisodiy mazmuni, m asalalam i kom pyuter dasturlarida yechish va olingan natijalami
iqtisodiy lalqin qilish kabi bosqichlam i o rgatishdan iboratdir.
Q o'llanm ani tayyorlash milliy iqtisodiyotning hozirgi tizim iga asoslangan va
bu tizimga laalluqli b o 'lg a n modellar uni to'Iiq ifodalaydi, degan tushunchadan kelib
chiqib am alga oshirilgan.
Hozirgi paytda iqtisodiy fan va am aliyot m urakkab iqtisodiy, x o 'jalik va
nazariy
m asalalam i
hal
qilishda
amaliy
m atem atika
yutuqlaridan
keng
foydalanmoqda.
Q arorlar qabul qilish tizimi iqtisodiy tizimning ayrim b o 'g 'in larid ag i ishlab
chiqarish resurslari bilan m ahsulot ishlab chiqarish, uni saqlash va iste'mol qilishning
eng maqbul variantlarini topishdan iboratdir.
«likonom etrika»
fanini
5340100
-
«Iqtisodiyot»
ta'lim
yo'nalishi
(«Iqtisodiyotda axborot tizim lari») bakalavriat talabalari ham o'rganadi.
O 'qiiish turlari - m a'ruza, amaliy va Iaboratoriya m ashg ulotlaridan iborat.
I aboraionva darslarida har bir mavzn bo'yicha m asalalar tuzilib, ular kom pyuterlar
\ordaniiN az o ra t tu r i - reyting va qu\ idagilarga b o 'linadi: joriy baholash; oraliq
baholash: >akuniy baholash. Yakuni\ baholashda yozm a ish o'tkaziladi. M azkur
qo'llanm a Ian bo'y ich a namunaviv d.istur asosida tuzilgan bo lib. uning barcha
bo limlanm va m asalalarini qamrab olyaii.
Kan
b o 'y ich a
o 'q u v
ad a b iy o tla rn in g
qiyosi)
tahlili.
Darhaqiqat,
I konoinetrika” I'ani b o ’yicha ko’plab zam onaviy darslik \;i o ’quv qo’llanrnalari
nuujud. Ular saliga quyidagilarni kiritish mumkin: Доугерти К. Введение в
жпмомстрику. -М .: Ю НИТИ. 2001, Кремер Н.Ш. Эконометрика: Учебник. -М.:
К >111ПТ1-ДАНА. 2002, Магнус Я.Р. Эконометрика: Начальный курс. -М.: Дело,
Jinil. Г е л ь м а н
Ч.Я.
Решение математических залач средствами Excel.
I Ip.iKiiikvM. -С .116.: Питер, 2(К)3, Г о р б у н о в В . К . М;иематическая модель
ш мребительского спроса. 1еория и прикладной потенциал. М.: Экономика,
2004, К а п л а н А . В . Решение экономических задач на компьютере. -СПб.:
П ш ер, 2004, Количественные методы в экономических исследованиях:
Учебник
для
вузон
/Пол
ред.
Ш .В . Г р а ч е в о й .
М . Н . Ф а д е е в о й ,
К ) 11. Ч е р е м н ы х .
-М.:
Ю Н ИТИ-ДАНА ,
2004,
Р о с л е н с к и й
В . З .
Количественный анализ в моделях экономики. Лекции для студентов. -М.:
Экономический факультет МГУ, ТЕИС, 2002, Эконометрика. Учебник. /Под.
ред И . И . Е л и с е е в о й . - М . : Финансы и статистика, 2004.
Ammo, m azkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-
iqtisodiy xususiy atlaridan kelib chiqqan holda m odellar tuzish va ulami tahlil qilish,
u|iisodiy qarorlar qabul qilishni mantiqiy ketm a-ketlikda bayon etish, zamonaviy
standart dasturlar, internet saytlaridan ham da eng muhimi axborot va pedagogik
texnologiyalaridan foydalanishni nazarda tutadi. M azkur qo’llanma ushbu fan
bo ’yicha ilk bor lotin alfavitida yaratilgan adabiyotdir. Bu qo’llanma yaratilishida
ilg’or m am lakatlar tajribasi ham o ’rganilgan.
1-Bob. E k o n o m e trik a fanining asosiy m a q sad i, m oh iy ati va
ek o n o m e trik m o d e lla sb tirisb n in g z a ru rlig i
1.1.Iq tiso d iy o td a e k o n o m etrik m o d e lla sh tirish n in g za ru rlig i.
Ekonom etrik usullar oddiy an'anaviy usullam i inkor etm aydi, balki ulami
yanada rivojlantirishga va ob'ekliv o'zgaruvchan natija ko'rsatkichlarini boshqa
ko'rsatkichlar orqali muayyan tahlil qilishga yordam beradi. Ekonom etrik usullaming
va
elektron
hisoblash
mashinalarining
m illiy
iqtisodiyotni
boshqarishda
afzalliklaridan biri shundaki, ular yordamida m odellashtiruvchi ob'ektga om illam ing
ta'sirini, natijaviy ko'rsatkichga resurslam ing o 'za ro m unosabatlarini ko'rsatish
mumkin. Bu esa o 'n la b tarm oqiar va m inglab korxonalarda ishlab chiqarish natijalari
va
milliy
iqtisodiyotning
ustuvor
yo'nalishlarini
ilmiy
asosda
bashorat
etishgaprognozlashtirish va boshqarishga imkon beradi.
E konom etrik m odellam ing ahamiyatini quyidagilarda k o 'rish mumkin:
1. Ekonom etrik usullar va modellar iqtisodiy v a tabiiy fanlam i rivojlantirishda
yetakchi vosita b o 'lib xizm at qiladi.
2. Ekonom etrik usullar yordam ida moddiy, m ehnat v a pul resurslaridan oqilona
foydalaniladi.
3. Ekonom etrik usullar va m odellar yordam ida tuzilgan bashoratlam i umumiy
am alga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlam i kiritish m um kin bo'ladi.
4. Ekonom etrik m odellar yordam ida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur tahlil
qilibgina qolm asdan, balki ulam ing yangi o'rganilm agan qonuniyatlarini ham
ochishga imkoni yaratiladi. Shuningdek, ular yordam ida iqtisodiyotning kelgusidagi
rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.
5. Ekonom etrik usullar va m odellar hisoblash ishlarini avtom atlashtirish, aqliy
mehnatni yengillashtirish, iqtisodiy soha xodim larining m ehnatini ilmiy asosda
tashkil etish v a boshqaruv qarorlarini sifatliroq tayyorlash im konini beradi.
Bu kom pleksnihg bitta tahlil ob'ekti bor - ya'ni, iqtisodiyot, iqtisodiy tizimlar,
asosiy o ’rganish predm eti esa, ulardagi m iqdoriy bo g ’lanishlardir. Boshqa iqtisodiy
fanlarga qaraganda, ushbu kom pleks iqtisodiyotni h ar xil ekonom etrik usullar va
modellar asosida tahlil qiladi.
1 .2 .E k o n o m e trik m o d e lla sh tirish u su lla ri tasn ifi
Asosiy ekonom etrik usullarga quyidagi usullar kiradi:
1. M atem atik statistika usullari. U o;z navbatida quyidagi usullarga bo'linadi:
a) dispersion tahlil;
b) korrelyatsion tahlil;
v) regression tahlil;
g) omilli (om iliy) tahlil;
d) indekslar nazariyasi.
2 M akroekonom etrik usullar:
a) iqtisodiy о si sh nazariyasi;
b) tarm oqlararo balanslar;
v) ishlab chiqarish funktsiyalari nazariyasi;
g) talab va ta k lif tahlili;
3. Optimal dasturlash:
a) chiziqli dasim lash;
b) kasr-chiziqli dasturlash;
v) butun sonli dasturlash;
g) dinam ik dasturlash;
d) stoxastik daslurlash;
e) o 'y in la r nazariyasi va boshqalar.
4. Bozor iqtisodiyotiga taalluqli usullar:
a) erkin raqobat modellari;
b) firm alarga taalluqli modellar.
Jam iyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’ektlam i m atem atik m odellar yordam ida
kuzatish va o ’rganish mumkin. Bu tushuncha m o d e lla sh tirish deyiladi.
M odel so 'z i lotincha m odulus so'zidan olingan b o 'lib , o'lchov, m e’yor degan
ma'noni anglatadi.
Iqtisodiy m odel - iqtisodiy ob'ektlam ing soddalashtirilgan nusxasidir. Bunda
m odelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan ob'ektga aynan mos kelishi muhim
aham iyatga egadir. Lekin yagona modelda o'rganilayotgan ob'ektning ham m a
tomonini aks ettirish m um kin emas. Bunda jarayonning eng xarakterli v a eng muhim
belgilari aks ettiriladi.
D em ak, m odelning haqiqiyligi to'plangan m a'lum otlar hajmiga, aniqlik
darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va m odellashtirish jarayoniga, aniqlanadigan
m asalaning
xarakteriga
bog'liqdir.
Shuni
ham
unutm aslik
kerakki, ju d a
soddalashtirilgan m odel qo'yilgan talablarga to 'la ja v o b berm aydi va aksincha,
m urakkab m odel esa uni echish jarayoniga qiyinchiliklar tug'diradi.
1 .3 .E k o n o m etrik m o d e lla sh tirish b o sq ic h la ri.
E konom etrik m odellarni tuzish bir qancha bosqichlardan tashkil topadi. U lam i
alohida k o 'rib chiqaylik:
B irin ch i b o sq ic h . Iqtisodiy jarayon har tom onlam a nazariy, sifat jihatdan tahlil
qilinadi va uning param etrlari, ichki va tashqi inform atsion aloqalar, ishlab chiqarish
resurslari, rejalashtirish davri kabi ko'rsatkichlar aniqlanadi.
Ik k in c h i b osqich. Bu bosqichda izlanayotgan nom a'lum o'zgaruvchilar qaysi,
qanday m aqsadni k o 'zd a tutadi, natija nim alarga olib keladi kabi savollar aniqlangan
bo'lishi kerak.
U chinchi bosqich. M odellashtirilayotgan jarayonning iqtisodiy-m atem atik
modeli tenglam alari va tengsizliklar tizimi shaklida ifodalanadi.
T o ’r tin c h i bosqich. Tuzilgan iqtisodiy-m atem atik m odelning miqdoriy
yechimini aniqlaydigan usul tanlanadi.
Beshinchi bosqich. M asalani yechish uchun kerakli bo'lgan barcha iqtisodiy
ma’lumotlar to'planadi.
O ltinchi bosqich. O lingan m a'lum otlar statistik tahlil qilinib, EHM da
tanlangan usul va dasturdan foydalanib, qo'yilgan m asala yechiladi.
Y ettinchi bosqich. O lingan natijalar iqtisodiy tahlil qilinadi va optim al variant
tanlanadi.
Yuqorida sanab o 'tilg a n bosqichlar bir-biri bilan cham barchas b og'liq va biri
ikkinchisini to'ldirib, yagona maqsadni am alga oshirish uchun xizm at qiladi.
Shuni eslalib o ’tish kerakki, m asalani kom pyuterda echish uchun standart
dastur bo'lishi kerak, agar unday dastur bo'lm asa, uni ma'lum algoritm lar asosida
tuzish zarur.
1 .4 .E k o n o m e trik ad a o p tim al d a s tu rla s h usulini q o 'lla sh
Har bitta ishlab chiqarish jarayonini m atem atik formulalar bilan ifodalash
mumkin. Masalan, bir nechta tarm oqlarda
Do'stlaringiz bilan baham: |