T o s h k e n t d a V l a t I q t I s o d I y o t u n I v e r s I t e t I e k o n o m e t r I k a

N azorat va m uhokam a  uchun  savollar.
1.  Bashoratlashning ekstrapolyatsiya usuliga ta’rif bering.
2.  O’rtacha absolyut o’sish bo’yicha ekstrapolyatsiya nima?
3.  Ishlab chiqarish funksiyalarini bashorat modellarida qo’llash yo’llari qanday?
4.  Dinamik qatorlaming rivojlanish yo’nalishiga ta’rif bering?
5.  Trend deganida nimani tushunasiz?
6.  Tasodifiy tarqibiy qismini qanday tushunasiz?
7.  Chiziqli trendlami ko’rsating.
8.  Egri  chiziq  deganida nimani tushunasiz?
9.  Gompers  egri  chizig’ini ko’rsating.
10.  O’rtacha kvadrat xatolikni qanday tushunasiz?

---

Asosiy adabiyotlar
1. 
Эконометрика.  Учебник,  /под  ред.  проф.  И.И.Елисеевой.  -М.:  Финансы  и 
статистика, 2004.
2. 
Замков О.О.  и  лр.Математические  методы  н  экономике  :Учебник.-  М.: 
Изд-во «Дело и сервис»,2004.-368С.
3. 
Ивашев-Мусатов  О. С.  Теория 
вероятностей 
и 
математическая 
статистика.  Учеб.  пособ.  2-е изд.  М.:ФИМА,2003.- 224с.
4. 
Захарченко  А.И.  Бизнес  статистика  и  прогнозирование  в  MS  Excel.  -М.: 
Изд. дом.  «Вильямс», 2004.
5. 
Горбунов В.К.  Математическая модель потребительского спроса.Теория  и 
прикладной  потенциал.  М.:  Экономика, 
2004.-174с.
Internet saytlari
1.  www.rosinf.ru 
-  
«Rosinformresurs» 
birlashmasining 
serveri. 
Loyihalashtirilayotgan va  ishlab chiqilayotgan  axborot mahsulotlari va xizmatlari 
haqida axborotlar.
2.  www.icsti.ru  -   ilmiy  va  texnik  axborotlar  halqaro  markazining  serveri.  Turli 
bilimlar  sohasi  bo'yicha  ma'lumotlar  bazasiga  kirish  imkoniyatini  va  chet  el 
miliiy hamda halqaro EHM tarmoqlariga kirishni ta'minlaydi.
3.  www.msu.ru  -   MDU  serveri.  Fanlar  bo'yicha  namunaviy,  ishchi  dasturlari, 
elektron adabiyotlami olishni ta'minlaydi.
4.  www.mesi.ru  -   Moskva  iqtisod-statistika  instituti  serveri.  Fanlar  bo'yicha 
namunaviy, ishchi dasturlari, elektron adabiyotlami olishni ta'minlaydi.

---

13-Bob. Mavsumiy tebranishlar
13.1. Mavsumiy tebranishlar to’g’risida tushuncha.
Ekonometrik  modellar turkumi,  ijtimoiy-iqtisodiy  bog’liqlikni  kengroq  yoritgan 
holda,  ayniyat  va  yagona  usulda  aniqlandigan  regression  ko’paytmalardan  tarkib 
topgan  bo’lib,  shu  sababdan  ulami  boshlang’ich  shaklida  tuzilmaviy  tenglama  deb 
ataydilar. 
Tuzilmaviy 
tenglamalaming 
o’ng 
tomoni 
avvaldan 
aniqlangan 
o’zgaruvchilardan  iborat  bo’lib,  ular  tizimning  kechikuv  endogen  o’zgaruvchilar  va 
qator  egzogen  o ’zgaruvchilardan  tashkil  topgan.  Har  bir  tenglamada  bitta 
qidirilayotgan  endogen  o’zgaruvchi  ishtirok  etadi.  Bularga  qo’shimcha  tarzda  ayrim 
modellar  o’ziga  ayniyat  va  tenglamalarni  ham  kiritgan  bo’lib,  bulaming  o’lchamlari 
baholanmaydi,  balki aprior asosida beriladi.
Ekonometrik  tenglamalaming  tuzilmaviy  tizimi  va  ulaming  o’lchamlari 
iqtisodiy  taxlilda  salmoqli  qiziqishga  ega  bo’lib,  iqtisodiyotning  asl  moxiyatini 
tushunishga  imkon  yaratib,  qarorlar qabul  qabul  qilishda muhim  qurol  bo’lib  xizmat 
qiladi.
Tarmoqni  majmui  ekonometrik  tenglamalari  tizimini  shakllantirish  o’mida 
vujudga  kelgan  O ’zbekistonda  qishloq  xo’jaligining  rivojlantirishning  asosiy 
tendentsiyalari  va  qonuniyatlarini sifatli tahlili,  uning iqtisodiy o’sish dinamikasining 
yaxlitligi  bilan  tavsiflanadigan  asosiy  iqtisodiy  o ’lchamlari  orasidagi  bog’liqlikni 
o ’rganish  imkoniyatini  berdi.  Qishloq  xo’jaligining  rivojlninshini  modellashtirish va 
oldindan taxmin qilishda, keyinchalik quyidagi belgilashlar qabul qilindi.
Endogen  o’zgaruvchilar: 
AK?,K°-
  qishloq  xo’jaligiga  mo’ljallangan  asosiy 
ishlab  chiqarish  fondlarini  sof o’sishi  va  o’lchami,  mln.  so’m; 
A?
  -  asosiy  ishlab 
chiqarish  fondlarining  amortizasiya  fondlari  miqdori,  mln.  so’m;  / “ , //"  -qishloq 
xo’jaligiga,  jumladan  suv  xo’jaligi  qurilishiga  qo’yiladigan  kapital  qo’yilmalaming 
umumiy  hajmi  mln.  so’m; 
AN, ,N,
  -qishloq  xo’jaligidagi  umumiy  ekin  maydonlari 
o ’sishi  va o ’lchamlari,  ming ga; 
H,
 -  qishloq xo’jaligiga yetkazib beriladigan  mineral 
o’g’itlar  miqdori  ming  tonna;  1“  -  ishtirok  etadigan  ishlovchilaming  o ’rtacha yillik 
miqdori,  ming  kishi; 
P°
 ва  У“  -  qishloq  xo’jaligidagi  yalpi  va  so f  mahsulotning 
hajmi, mln.  so’m; 
Ma
  - qishloq xo’jaligidagi  materil harajatlari, mln so’m.
Kechikuvchi  endogen  o’zgaruvchilar: 
-  asosiy  ishlab  chiqarish
fondlari,  ishlovchilar soni va f-1  yilda sof mahsulot hajmi.
Avaldan  aniqlangan  o’zgaruvchilar: 
ю  Л'Л  '   4 *sWoq  xo’jaligiga  ishlab
chiqarish  kapital  qo’yilmalaming 
t-
  yildagi  bir,  hamda  ikki  yilga  kechikishi  bilan 
hajmi,  mln.  so’m; 
S,
 -  respublikaning jam g’arma  fondi,  mln.  so’m; 
Plnp
 -  sanoatning 
yalpi  mahsulot  hajmi, mln. so’m; 
T-
 vaqt; 
Q -
  suv resurslar hajmi,  mlrd.  mJ
Ekonometrik  modelda  8  ta oldindan  aniqlangan  va  kechikayotgan  o’zgaruvchili 
12  ta  tenglama  bor.  Ular  chiziqli  tenglamalar  yechish  algoritmlaridan  birining 
yordamida  yechish  mumkin.  Model  nisbatan  agrigirlangan  va  mos  shaklda  qishloq 
xo’jaligi  rivojlanishining  hal  qiluvchi  parametrlarining  asosiy  bog’liqliklarini  aks

---

ettiradi,  hamda  tarmoqning  o ’sish  sur’atlarini  sifat  va  miqdor  ko’rsatkichlarini  yillar 
bo’yicha va uzoq muddatli  davrga hisob-kitobini  ko’zda tutadi.
Ekonometrik  model  rekursiv  va  dinamik  hisoblanib,  tarmoq  rivojining 
dinamikadagi  qonuniyatlarini  tasawur  etish  imkoniyatini 
yaratadi.  Model 
o’lchamlari  mustahkam  bo’lib,  demakki,  qisqa  muddatli  va  uzoq  muddatli 
mulbtiplikatorlami  hisoblash  mumkin.
Model teskari  aloqalarning bir asosiy zanjiriga ega:
K“  -» P“   -»  Y,"  -» S,  -» 1“   -» 
I]"
  -> ДК“   -» K“  
(1)
Bu o’zgaruvchilar ekonometrik modelning  asosiy negizini  tashkil qiladilar.  Shu 
bilan  birgalikda 
S,
  ,  I "   parametrlari,  ekonometrik  modellarini  yechish  yo’li  bilan 
hosil qilinadi.
Qishloq  xo’jaligidagi  moddiy  harajatlaming  yalpi  mahsulot  hajmiga  bog’liqligi 
aks  ettimvchi  (1)  tenglama,  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishidagi  sof  mahsulot 
hajmini  topish  va  oldindan  aytib  berish  uchun  nazorat  qiymatiga  ega.  Model 
faqatgina oldindan aytib berish qiymatiga ega bo’libgina qolmasdan, undan, oldindan 
aniqlangan  o’zgaruvchilarga  oid  axborotga  ega  bo’lgandagi  reja  bajarilishining 
nazaroti  uchun  ham  ishlatilishi  mumkin,  ya’ni  amalda  qishloq  xo’jaligidagi  ishlab 
chiqarishga bog’liqlikni solishtirishning zarur vositasi hisoblanadi.
Tuzilmaviy  ekonometrik  model  umumlashtirib,  oddiy  shaklga  ega  bo’lishi 
mumkin:
BX, +CZ,  =ц,  , 
(2)
bunda 
X, - n
 endogen  o’zgaruvchilaming vektori; 
Z, - m
 ekzogen o’zgaruvchilvmig 
vektori; 
r],-n
 xatolaming vektori.
(2)  tizimning  har  bir  tenglamasi  iqtisodiy  ko’rsatkichlardan  biri  o’zgarishi 
qonuniyatlari  o’zgarishini  yoritib  beradi.  Ekonometrik  modelning  mo’ljallanishi 
shundan  iboratki,  ya’ni,  qanday  usulda  (Z,)  ekzogen  o’zgaruvchilar  va  ayrim 
(rj,) 
tasodifiy  xatolar  qiymatlari  asosida  endogen  o’zgaruvchilar  qiymatlari  aniqlanishini 
belgilashdir.
Agar  matritsa  o’ziga  bo’lsa,  tuzilmaviy  modeldan  keltirilgan  modelga  o’tsa 
bo’ladi.  Bunda  har bir endogen  o’zgaruvchilaming va  ayrim tasodif og’ishmalaming 
funktsiyasi hisoblanadi. Shuning uchun: