T o s h k e n t d a V l a t I q t I s o d I y o t u n I v e r s I t e t I e k o n o m e t r I k a

  = 
И а'У,.т
  (1)
'=Ч
B u   yerda:
ў,  - 1
 davrda tenglama qiymailarini  tekislash;
a, 
- 1
 davrdan masofada turgan  qatorlar darajasining vazni; 
s 
- 
t
 davrdan so'ng darajalar soni; 
q  
- 
t
 davrgacha bo'lgan darajalar soni.
a
r  vazn  qabul  qiladigan  qiymatlarga  qarab  (1)  formula  bo'yicha  tekislash 
o'zgaruvchi o'rta qiymat yoki eksponensal o'rta qiymat yordamida amalga oshiriladi.
Tekislash  jarayoni  ikki  bosqichda  amalga  oshiriladi:  egri  chiziq  ko'rinishi 
tanlash, uning parametrlarini  baholash.
Egri  chiziqning  ko'rinishini  tanlashning  har  xil  yo'llari  mavjud  bo'lib,  uning 
grafigi  bo'yicha tenglamalari tanlab olinadi.
1) polinomlar: 
ў, =
 
+ 
a,t  -
 birinchi darajali
ў,
  = 
+ a,f + Oj/2- ikkinchi darajali 
ў, =
 
+ 
a,t + a^t2 + a,t
3 - uchinchi darajali 
ў,
  = a0 + а,г+...+о^* - k-chi darajali
2) har xil eksponentlar:
Ў,
  =<% 
al
y,  =b +
 
modifitsilashgan eksponent.
3) mantiqiy egri chiziqlar:
-  
K 
У,~ \ + а,е-«
_ 
К 
У'  ~
  1 + Ю ^ 4'
,Bu yerda 
ye-
 natural logarifm asosi 
4) Gompers egri chizigi:
Ў,  =   k a o
Egri  chiziqli  aniqlashning  boshqa  yo'li  birinchi,  ikkinchi  va  x.k.  darajalar 
ayirmasini topishdan iboratdir ya’ni:
= У ,   - У
,-и  
=  A,. 
Д,.  = 
-  д2, 1
Bu jarayon ayirmalar bir-biriga tenglashguncha davom etadi.

---

12.4.1iashoratda ekstrapolyatsiya  usullaridan  foydalanish.
0 ‘rtacha  absolyut  o'sish  bo'yicha  ekstrapolyatsiya.  Bashorat  iqtisodiy 
rivojlanish  variantlarini  awalgi  rivojlanish  omillari  va yo'nalishlari  bashorat  qilinish 
davrida  ham  saqlanib  qoladi  degan  gipoteza  kelib  chiqib  aniqlaydi.  Bunday  gipoteza 
qilishga iqtisodiy  holat va jarayonlaming yetarlicha inertligi  sabab  bo'ladi.
Dinamik  qatorlaming  ekstrapolyatsiyasi  asosida  bashorat  qilish  har  qanday 
statistik bashoratla .hlar singari erishilishi  lozim  bo'lgan aniq maqsadga yo'naltirilgan 
yoki  intervalli  bo'lishi  mumkin.
Ekstrapolyatsiyani  umumiy  holda  quyidagi  funksiya  qiymatini  aniqlash  deb 
qarash mumkin.
У,ч = f(y „ l’“j) 
bu yerda 
y,.r
 dinamik qatoming bashorat qilinadigan qiymati;
/ - oldindan  aytilishi lozim bo'lgan davr; 
yr
 ekstrapolyatsiyaga asos qilib olingan  qatorlar darajasi; 
af
 trend tenglamalari parametrlari.
Bir  o'lchamli  dinamik  qatorlar  ekstrapolyatsiyalashning  eng  oddiy  usuli  shu 
qatorlaming o'rta xarakteristikasini qo'llash hisoblanadi:
- o'rtacha darajalar, o'rta absolyut o'sish va o'sishning o'rtacha tezligi.
Qatorlaming 
o'rta 
darajasi 
asosida 
ijtimoiy-iqtisodiy 
holatlami 
ekstrapolyatsiyalashda  bashorat  qilinuvchi  daraja  qatorlar  darajasining  o'rta 
qiymatiga teng bo'ladi:
У = Ў
Bu  holda  ekstrapolyatsiya prognostik  aniq bahoni  beradi.  Shunga  qaramasdan 
berilgan  baholaming  amaldagi  ma’lumotlar  qiymatlari  bilan  aniq  to'g'ri  kelishi 
kamdan-kam  hollarda  bo'ladi.  Shuning  uchun  bashorat  natijalari  ma’lum  intervalda 
berilishi kerak va bu interval
y,*i±taS-,
bo'yicha aniqlanadi.
Bunda 
tcf
 Styudentning 
t
 mezoni qiymati
$
Sy -
 o'rtacha kvadrat xatolik va u  Sj,  = 
—j=
  yordamida aniqlanadi.
V  л
O'rtacha absolyut o'sish bo'yicha ekstrapolyatsiya.  Agar rivojlanish  yo'nalishi 
chiziqli  deb  qabul  qilinsa,  ekstrapolyatsiya  o'rtacha  absolyut  o'sish  bo'yicha  amalga 
oshiriladi.

---

1  5 > ,
Р 2  =
2 
п
bu  ycrda  <тч2о|.  - dispersiya qoldig'i
X  Д, - ning boshlang'ich  va  oxirgi qiymatlari  oralig'idagi  o'sish miqdori 
liizni  kiziqtirgan 
ylt,
  ning  bashorat  qiymatlarini  topish  uchun  absolyut 
o'sish 
A 
ni  aniqlash  lozim.  Keyin 
y,
  ning  ekstrapolyatsiyalashga  asos  qilib  olingan 
dinamik  qator  darajalarini  aniqlab  olib  ekstrapolyatsiya  formulasini  quyidagicha 
yozamiz.