T o s h k e n t a b L a L l I b n s I n o n o m I d a g L

III b o b . O'ZBEKISTON XUDIJDIDA O'RTA
ASRLARDA TIBBIYOTNING RIVOJLANISHI
O'zbekiston hududida 0 ‘rta asrlarda ilm-fan yuksak darajaga 
ko‘tarildi. Katta shaharlarda ilm markazlari, Akademiyalar paydo 
bo‘)di. Buyuk olimlar, faylasuflar, san'at va adabiyot namoyandalari 
yetishib chiqdilar. U m um iy yuksalish jarayonida tibbiyot ilmi ham 
yuksaldi. Shaharlarda kasalxonalar, shifoxonalar, dorixonalar va 
boshqa tibbiy maskanlar barpo etildi, tibhiy maktablar ochildi 
Tib ilmi sohasida yirik mutaxassislar yetishib chiqdilar. Ulartibbiyot 
ilmining ko‘p sohasiga oid asarlaryaratdilar. Aynan shu davrda buyuk 
Ibn Sinoning «Tib qonunlari kitobi» dunyoga kelgan edi. Am m o, 
0 ‘rta Osiyoda tibbiyot fani yuksak natijalaiga erishgan bo‘lsa ham, u 
ba'zi nuqson va kamchiliklardan holi emas edi. Buningsababi shukj, 
O'rta asr fani. ayniqsa tabiiy fanlar, tajriba (cksperimentjga suyanmay, 
ko'proq abstrakt — falsafiy fikr yuritish va intuitsiyagaasoslanandi. Bu 
holat tibbiyot fani sohasiga ham tegishli edi.
0 ‘rta asrlarda tibbiyot nazariy jihatdan mizojlarva rutubatlar 
(humorol) tushunchalariga asoslanardi. Hakim lar har qanday 
kasallik birinchi galda tananing yoki uning bir qism ining mizoji 
hamda undagi xiltlarning o'zgarishi natijasida kelib chiqadi, deb 
0
‘ylaganlar. Am m o, bu tushunchalar tajribada isbotlanmagan edi.
M izoj deganda issiqlik, sovuqlik, quruqlik va h o 'llik omiilari 
ko‘zda tutilgan. Rutubatlardeganda organizmdagi to‘rt xil suyuqlik 
— qon, safro (jigar o ‘ti), savdo (qora o ‘t) hamda shilliqsimon 
suyuqlik (flegma) ko'zda tutilgan.
Mizojlar tushunchasining kelib chiqishi uzoq tarixga ega. U
qadim gi zam o n n a tu rfiloso fiya sining un surlar (birlam chi 
elementlar) haqidagi nazariyasi bilan bog‘liq.
Qadimgi faylasuflar butun borliqning asosini to‘rt unsur (yer, 
suv, havo va olov) tashkil etadi, deb tushunganlar. Bu yerda 
faylasuflar olovni mustaqil unsur, deb ataganlar. Lekin, olov 
mustaqil holatda uchramaydi, u qandaydir boshqa bir narsaning 
yonishidan paydo bo‘ladi. Shu narsa yonib bo‘Iganidan so'ng olov 
o ‘chadi. Demak. u mustaqil yashovchi narsa (unsur) bo‘lolmaydi.
Q adim gi filosoflar (naturfilosoflar) yer yuzidagi ham m a 
mavjudotlaming tanasi shu yuqorida ko'rsatilgan to‘rt unsurdan tashkil
29
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

topgan, deb 
0
‘ylaganlar. Bu unsurlaming har biri o ‘z xususiyatiga 
ega. Masalan, yer — quruq, suv — ho‘l, havo — sovuq, olov —
issiq. Qadimgi hakimlar naturfilosoflaming bu likrlarini tibbiyotda 
talqin etganlar. Ular bunday fikr yuritganlar modomiki odam tanasi 
— quruq yer, ho' I suv, sovuq havo va issiq olovdan tashkil topgan 
ekan, demak unda shu unsurlaming xususiyati bor, ya’ni odam 
oiganizmida issiqlik, sovuqlik, qumqlik va ho'llik xususiyatlari bor. 
Shular mizojdir. Shunday qilib mizojlar tushunchasi paydo boMgari.
Hakimlar mizojlar tushunchasidan so g lik va kasallik holatlarini 
izohlash uchun foydalandilar. U lar bunday fikr yuruldilan Odam 
gavdasini tashkil etgan unsurlar bir-birlariga nisbatan qarama- 
qarshi xususiyatga egadirlar. Shu qarama- qarshiliklar muvozanalda 
bo ‘1salar tanada sogMik saqlanadi. Agar ulardan biri yoki undan 
oshig‘i ustun kelib qolsa muvozanat buzilib, kasallik holati yuzaga 
keladi. Muvozanalning 
0
‘zgarishi har xil variantda bo‘lishi mumkin. 
Xususan, to‘rt xususiyat (mizoj)dan faqat bittasi ustun kelib qolishi 
mumkin. Ru oddiy mizoj buzilishi,deb ataladi. M izojlarqo‘shaloq 
holatda ham o ‘zgarishlari mumkin. Masalan, issiqlik bilan qumqlik, 
yoki issiqlik bilan ho'llik, yoki esa sovuqlik bilan qumqlik, yoinki 
sovuqlik bilan ho‘llik. Bunday mizoj o ‘zgarishi murakkab o'zgarish, 
dcb ataladi. Kishi organizmida unsurlardan (mizojlardan) qaysi 
biri yetakchi o 'rin tutishiga qarab, odamlar lo ‘rl xil mizojga 
bo‘linadilar. Organizmida issiq mizoj yetakchi o'rin tutgan kishilar 
issiq mizojli, sovuq mizoj yetakchi o ‘rin tutgan kishilar sovuq 
mizojli kishilar, deb ataladilar va h.k.
B iz yuqorida olovning mustaqil unsur emasligini ko'rsatib 
o ‘tgan edik. Haqiqatan u mustaqil unsur (element) emas. Shu 
sababdan issiqlik mizoji deyilganda «mustaqil» olovdan paydo 
bo‘lgan mizoj emas, balki issiqlik mizojni keltirib chiqaruvchi 
omillardan paydo bo‘lgan mizoj ko ‘zda tutiladi. H oziigi ilm iy til 
bilan aytganda odam organizmidagi issiqlik oksidlanish jarayonining 
namoyon bo‘lishidir.
Am aliy tibbiyotda ko‘proq ikki xil mizoj — issiqliq va sovuqliq 
e'tiboiga olinadi. Bunday tushuncha dastlab qadimgi Xitoy tibbiyotida 
paydo bo'lgan edi. Qadimgi xitoylaming tibga oid kitoblarida bunday 
deb yozilgan: «K ish ining salomatligi yoki kassalikning kelib 
chiqishi ikki qarama-qarshi omilga bog‘liq».
Ulardan biri issiqlik paydo qiluvchi «Yan», ikkincbisi sovuqlik 
paydo qiiuvchi «in». «Yan» havoda boMadi, «In» qonda suzib yuradi.
30
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Yan» havo hilan o'pkaga kirib, undan yurak orqali tomirlardagi 
qonga o ‘tadi va uni harakatga keltiradi, hamda unda issiqlik paydo 
qiladi. «in» passivdir. L) qonda sovuqlik paydo qiladi. Agar «Yan» 
bilan «in» o'zaro muvozanatda bo‘lsalar salomatlik saqlanadi. 
U lam ing biri ustun kelib qolsa muvozanat yo'qolib, kasallik kelib 
chiqadi. Kitobda issiqdan paydo bo'iadigan kasalliklar va sovuqdan 
paydo boMadigan kasalliklar mayjud deb yozilgan.
Shunday qilib, qadimgi hakimlar kishi oiganizmining, sog‘lig‘i 
va kasallikning kelib chiqishini qarama-qarshi kuchlaming ta'siriga 
bog‘liq, deb tushunganlar.
Qarama-qarshi xususiyatlar (kuchlar) haqidagi tushcha keyin 
Yevrapa mamlakatlariga ham tarqaldi. Qadimgi Yunoniston olimlari 
bu tushunchani kengaytirdilar. Masalan, eramizdan oldingi V I 
asrda yashagan mashhur Y u n o n hakimi Alkm eon* issiqlik va 
sovuqiik tushunchalanga yana achchiqlik va chuchuklik, qattiqlik va 
yumshoqlik, shirinlik va bemazalik kabi bir qancha qarama- 
qarshiliklami qo'shdi. Haqiqatan tabiatda kishi otganizmiga ijobiy 
yoki salbiy ta'siretuvchi bir- biriga qarama-qarshi omillarjuda ko‘p.
Qadimgi yunonlar tibbiyotga humoral (mtubatiar) tushun- 
chasini ham olib kirdilar. Bu tushunchani antik dunyosining eng 
buyuk hakimi Hippokrat fan darajasigako'tardi vauning prin 
siplarini ishlab chiqdi.
Hippokratning flkricha kishi oiganizm ining salomatligi yoki 
kasallikning kelib chiqishi tanada mayjud bo'lgan to'it xil suyuqlik 
— qon, safro (jigar o ‘ti), savdo (qora o ‘t) va shilliqsimon modda 
(flegma)ga bog'liq Bu suyuqliklar o ‘z xususiyatlariga ega. Ular doipto 
bir-birlariga ta’sir etib turadilar. Ulam ing ta'sir kuchi muvozanatda 
bo'lsa kishining soglig‘i saqlanadi. Agar ulaidan binning sifati buzilsa 
yoki miqdori ko'payib ketsa kasallik holati kelib chiqadi.
Hippokrat oiganizmdagi bu suyukliklaming qaysi biri yetakchi 
o 'rin n i egallashiga qarab, insonlarni to‘rt toifa (konstitutsiya)ga