|
IX b o b . SO NGGI 0 ‘ZBEK XONLIKLARI
DAVRIDAGl TIBBIYOT
X V I I -
asrning oxirida ashtarxoniylar davlati inqirozga yo‘ l
lutdi. Ashtarxoniylar davlatiga kirgan ko‘p mamlakatlar asta-sekin
undan ajralib chiqa boshladilar.
Xorazim va Samarqand hokimlari
0
‘zlarini mustaqil, deb e'lon
qildilar. 1710 yilda Farg'ona hududida mustaqil xonlik vujudga keldi.
Bu yangi davlalning hukm dori etib o ‘zbeklarning ming, deb
ataluvchi qabilasidan bo'lgan Shohruhbiy saylandi. Mamlakatning
poytaxti deb Q o 'q o n shahri e'lon qilindi. Bu shahar Xo'qand,
dcb ataluvchi qishloq asosida barpo etilgan edi.
1753- yiida Buxoro o'zbeklarning mang'it qabilasidan bo‘lgan
M uham m ad R ahim q o'ligao'tdi. (J o'zini Buxoroam iri debe'lon
qildi. Shunday qilib, ashtarxoniylar sulolasi tugadi. Mamlakat
alohida xonliklar va amirliklarga bo‘linib ketdi. Xonlar va amirlar
aysh-ishrat va kayf-safoga beriiib ketib, xalqni unutib qo‘ydilar.
Mamlakat obodonchiligi va xaiq farovonligini o'ylamadilar. Buning
natijasida iqtisodiy hayot izidan chiqdi. Ma'naviyat sohasida ham
tushkunlik hukm surdi. Madrasalarda dunyoviy bilimlar o'qitilmay
qo'ydi. Shifoxona, kasalxona, dorixona va tibbiy maktablar y o ‘q
bo'lib ketdi. Tibbiyot sohasida yangi asarlar yaratilmadi. Faqat
bitta-ikkita o'qim ishli tabiblarcski tibbiy kitoblarga sharh yozish
va ularni taijima qilish bilan shug ullanardilar, xolos.
X V I I I -
asming
0
‘rtalariga kelib, hoziigi Markaziy Osiyoyerlari
uchta mustaqil o ‘zbek davlati - Xiva va Q o ‘qon xonliklari hamda
Buxoro amirligi o‘rtasida bo‘lib olingan edi. Bu xonliklarda aholining
ko‘pchiligini o'zbeklartashkil etardilar. Ayrim shahar va qishloqlarda
lojiklaryashardilar. Xiva xonligi va Buxoro amirligining g arbiy va
janubiy tumanlarida turkmanlaryashardilar. Q o qon xonligining
shimolida qozoqlar va qirg'zlaristiqomat qilardilar. Orol dengizining
atroflarida qoraqalpoqlar yashardilar.
X o n la r o'zaro bir-birlari bilan kclisholmay tez-tez urushlar
chiqarib turardilar. Bunday beqarorlik va urush janjallardan oddiy
79
www.ziyouz.com kutubxonasi
xaiq ko‘p azob chekardi. U ia r kambag'allashar va sogiiqlariga
puturyetardi. Bu esa aholi o rtasida har xil ommaviy kasalliklaming
kelib chiqishi va tarqalishiga sabab hoiardi. Bundan tashqari aholi
o rtasida oik a g a xos kasalliklar ham tarqalgan edi. Am m o, ularni
davolash uchun mamlakatda tibbiy muassasalar yo‘q edi. Tabib-
larning soni juda oz, ularning bilim va tajribalari esa o'rta asr
sxolastik fan darajasidan yuqori emasdi. U larbu davrda tez rivojlanib
ketgan Yevropa ilmiy tibbiyotidan bexabar edilar. Faqat bitta-
ikkita bilimdon tabib zamonaviy Yevropa tibbiyoti bilan qisman
tanish edi, xolos. Shundaylardan bizga Solih ibn M uham m ad
Qandaxoriy, Junaydullo Hoziq, Ja'farxo'ja Hazoraspiy, M ah m ud
Yaypaniy, Atoullo tabib m a'lum , xolos.
Solih ibn M uham m ad Qandaxoriy Hirotda tavallud topgan.
O 'sh a yerda bilim olib, yaxshi hakim bo'lib yetishgan. Kasallarni
muvaflaqiyatli davolab aholi o‘rtasida hurmatga sazovor bo‘lgan.
M uham m ad Qandaxoriy ko'proq bolalar kasalliklari bilan
shug'ullangan. Shuning uchun uning ko‘pchilik asarlari pediatriya
masalalariga bag'ishlangan. O lim ning eng yirik asari «Tuhfat ul-
shoista» («Arzigulik sovg‘a») kitobdir. Kitob bolalam ingsog'lig'ni
saqlash va uiam ing kasalliklarini davolash haqida. U kirish qism
va ikki boM im dan iborat. Kitobda m u allif dastlab bolalar
organizm ining o'ziga xos xususiyatlari, ularning nozikligi va har
xil kasalliklargaoson berilishi ko'rsatilgan.
Qandaxoriy bola oiganizmining rivojlanishini ikki daviga bo‘lgan.
Birinchi davr olti yoshgacha bo'lgan davr. Ikkinchi davr olti
yoshdan balog'atga yetgunga qadar bo'lgan davr. Shu davrlarning
har birida bolada kasallik turlicha kechishini ta'kidlagan.
Qandaxoriyning yozishicha bola organizmi kattalar organizmidan
o 'zin in g kichikligi bilangina emas, balki o'ziga xos fiziologik
xususiyatlari bilan ham farq qiladi. Bu fikr hozirgi zam on ilmiy
tibbiyotida ham isbotlangan.
Q an d a x o riy n in g ik k in ch i kitobi «Tuhfat u l-m a 's u m in *
(«Begunohlarga sovg‘a»), deb ataladi. Kitob kirish qismi, ikki
bo‘lim va xulosadan iborat. Kitobda pediatriya masalalari bilan bir
qatorda ayollar organizmining o ‘ziga xos xususiyatlari va kasalliklari
haqida ham ma'lumot berilgan.
Kitobning kirish qismida havo, suv va turar joylam i ozoda
saqlash sog‘liq uchun m uhim ahamiyatga ega ekanligi alohida
ta'kidlab o'tilgan. Kitobning birinchi bo‘limida homiladorlikning
80
www.ziyouz.com kutubxonasi
kechishi, hom ilador va tuqqan ayolga qanday sharoitlar yaratib
berilishi zarurligi haqida tavsiyalar berilgan. Kitobning ikkinchi
bo'limida bolalar kasalliklari va ulami davolash usullari ko'rsatilgan.
Solih Qandaxoriyning bu kitoblari 0 ‘rta Osiyo tibbiyoti tarixida
maxsus bolalar fiziologiyasi va patologiyasi haqida dastlabki asardir.
Bu haqda muallifning o ‘zi bunday, deb yozgan: «M eni mazkur
kitobni yozishga shu narsa majbur qildiki, deyarli hamma tibbiy
asarlarda bolalar kasalligiga o ‘rin berilmagan yoki bu haqda
shunchaki «yol-yolakay» sozlab o ‘tilgan. Ko'pincha esa bu masalada
noaniqliklarga yo‘l qo'yilgan. Agar bolalarga tibbiy yordam yaxshi
tashkil qilinsa, bevaqt o ‘lib kelgan holalarning k o'p ini saqlab
qolish m u m kin b o ‘lar edi. S h u n in g uchun men bolalarga
bag'ishlangan mazkur tibbiy asami yozdim».
Solih Qandaxoriyning dorishunoslikka oid asari ham mavjud.
U nda m uallif har xil dorivor moddalar, ulam ing xususiyatlari va
ulardan foydalanish usullarini bayon etgan.
Shunday qilib, Solih ibn M uham m ad Qandaxoriy O 'rta Osiyo
hududida birinchilardan b o 'lib pediatriya masalalari bilan
shug'ullangan hakimdir. U n i 0 ‘rta Osiyoda pediatriya ilmiga asos
solgan olim deb atash mumkin.
Junaydullo Hoziq (Junaydullo ibn Islomshayx Hoziq) X V I1 1-
asrning oxiri X I X asrning birinchi yarmida yashagan mashhur
hakimlardan biri bo‘igan. Bu hakim ham Hirotda tavallud lopib.
o'sha yerda ta'lim olgan.
Junaydullo H oziq ko‘p bilimlar bilan shug'ullangan, badiiy
adabiyotga ham qiziqqan, she’rlar ham yozgan. Am m o, uning
asosiy kasbi tabiblik bo'lgan.
Junaydullo Hoziq X lX -a sm in g boshida Buxoroga ko‘chib kelib,
shu yerda tabiblik qilgan. Hoziq o'zining chuqur bilimi va tajribasi
bilan bemorlami juda muvaffaqiyatli davolab, katta hurmatga sazovor
bo‘lgan.
Junaydullo o ‘sha vaqtdagi ijtimoiy hayotda sodir bo'layotgan
adolatsizlik va har hil jinoiy ishlarni qattiq qoralagan. Xatto Buxoro
amiri N asm lloxonningo‘zimi ham tanqid qilgan. Buning natijasida
amirning g ‘azabiga uchrab, Buxorodan kctishga majbur bo'lgan.
Q o'qo nga ko'chib borib, shu yerda tabiblik bilan shug'ullangan.
Am m o, bu shaharda ham uzoq yashay olmay Xorazmga ko'chgan.
Lekin, Xorazm xonining ham g'azabiga duchor bo‘lgan. Xivada
xonning farmoni bilan bir hammom qurilgan ekan. Saroy shoirlari
6 — O'zbekhnon lihhjyoli
81
www.ziyouz.com kutubxonasi
uni
Do'stlaringiz bilan baham: |
