T. N. Xojiyev 0 ‘zMUo'qituvchisi

2.  O‘zbekistonda o'zini o'zi boshqarish organlarini 
demokratlashtirish jarayoni
Markaziy  Osiyoda,  xususan,  O ‘zbekistonda  mahalla  o'zini  o'zi 
boshqaruvchi  ijtimoiy  institutning  noyob  shakli  sifatida  bir  necha  ming 
yillardan  buyon  yashab  kelmoqda.  O'zbek  xalqi  uchun  mahalla jamoa 
tushunchasiga  nisbatan  ko'proq  jamoaviylik,  uyushganlik,  ittifoq  kabi 
tushunchalami  anglatadi.  Mahalla  odamlar  o'rtasidagi  munosabatlarda 
yaxshi  qo'shnichilik,  o'zaro  hurmat  va  insonparvarlik  kabi  qadriyatlami 
shakllantirishda  muhim  rol  o'ynaydi. 
U  fuqarolaming  ijtimoiy 
manfaatlarini  himoya  qiladi,  aholining  ijtimoiy  himoyaga  muhtoj 
qatlamlariga aniq va manzilli  yordam ko'rsatadi.
Hozirgi 
davrda 
O'zbekistonda 
amalga 
oshirilayotgan 
tub 
o'zgarishlar  va  islohotlar  natijasida  zamonaviy  jahon  stivilizatsiyasi 
talablariga  mos  keladigan  hamda  milliy  m a’naviyatimiz  an’analarimizni 
o'zida  aks  ettirigan  o'zini  o'zi  boshqarish  organlarini  shakllantirishni 
hayot kun tartibiga qo'ymoqda.  Shu ma’noda mahalla -  o'zbek xalqining 
bebaho  boyligi  bo'lib,  u  ma’naviy-axloqiy  qadriyatlami  asrab-avaylash, 
barkamol  yosh  avlodni  tarbiyalashga  xizmat  qilmoqda.  Mamlakatda 
mahalla  haqiqiy  demokratiya  va  aholini  ma’naviy-axloqiy  qadriyatlar 
ruhida tarbiyalash maktabiga aylandi.
Mahalla o'zbek xalqining turmush tarzi, ruhiyati,  ijtimoiy hayotining 
o'ziga  xos  xususiyatlarini  aks  ettiruvchi,  milliy  an’analari,  urf-odatlari, 
axloqiy-ma’naviy  qadriyatlarini  avloddan-avlodga  yetkazuvchi  maskan, 
ijtimoiy birlashma darajasiga erishdi.
Mahallalarda  istiqomat  qiluvchi  fuqarolaming  bir-birini  qo'llab- 
quwatlashi  tufayli  yurtimizda  tinchlik,  osoyishtalik,  millatlararo 
hamkorlik  kabilarga  erishilmoqda,  ana  shu  qadriyatlar  tufayli  tarixiy- 
madaniy  merosimiz  e’zozlanmoqda,  tiklamoqda,  qadr  topmoqda. 
Mahalla  -   asrlar  davomida  o 'z   hududida  istiqomat  qiluvchi  aholining 
ijtimoiy  jihatdan 
uyushtiruvchi, 
aholi 
orasida 
ma’naviy-ahloqiy 
qadriyatlami  yuksaltirish  va  fuqarolami  himoya  qilish  organi  sifatida 
yashab kelmoqda.
Mahalla  fuqarolik  jamiyatini  rivojlantirish  va  ijtimoiy-siyosiy 
barqarorlikni  mustahkamlashda  davlat  va  jamiyatning  eng  ishonchli 
ko'makchisidir.  Shuningdek,  mahalla  milliy  qadriyatlami  tiklash,  o'zaro

---

munosabatlami  mustahkamlash,  axloqiy normalami qaror,  ma’naviyat va 
m a’rifatni  aholi  o'rtasida  yoyishda  keng  imkoniyatlarga  egadir. 
Mahallada  yashayotgan  odamlar  bir-birlarini  har  tomonlama  yaxshi 
biladi,  o ‘z  hududidagi  yaxshi  va  yomon  odamlami  bir-biridan  ajrata 
oladi.  Shu  bois,  barqarorlik,  totuvlik,  ijtimoiy  adolat  kabi  qadriyatlami 
ro'yobga  chiqarishda  mahallaning  o‘mi  beqiyosdir.  Shuni  ta’kidlash 
joizki, 
hozirgi 
davrga 
kelib 
mahalla 
ijtimoiy 
munosabatlami 
mustahkamlashning  eng  ta’sirchan  va  eng  ishonchli  instituti  sifatidagi 
o'm ini saqlab kelmoqda.
Mustaqillik  davrida  mahalla  institutining  nufuzini  oshirish  nafaqat 
ijtimoiy-iqtisodiy, 
balki  siyosiy, 
tarbiyaviy  va  ulkan  ma’naviy 
ahamiyatga 
ega 
boMgan 
ustuvor 
vazifa 
sifatida 
belgilandi. 
Mamlakatimizda  fuqarolik jamiyatini  rivojlantirishda  uning  har  oila  va 
uning  a’zosini  barkamol  inson  sifatida  shakllinishida  uning  o ‘mini 
bosadigan boshqa biron-bir  institut mavjud emas.
Mahalla  fuqarolar  yig‘ini  oqsoqolini  saylashni  ham  demokratik, 
ham  xalqchillik,  ham  adolat  prinsiplari  asosida  o‘tkazish  xalqimizning 
an’anasiga aylandi.  Fuqarolar yigMni  raisi  (oqsoqoli)ni  saylash jarayonini 
fuqarolar  yigMni  faoliyatini  samarali  tashkil  etishning  asosiy  omilidan 
biri  hisoblanganligi  uchun  2004-yil  29-aprelda  “Fuqarolar  yigMni  raisi 
(oqsoqoli)  va  uning  maslahatchilari  saylovi  to‘g‘risida”gi  Qonun  qabul 
qilindi.  Mazkur  Qonunda  fuqarolar  yigMni  raisi  (oqsoqoli)  va  uning 
maslahatchilari  saylashning  asosiy  prinsiplari,  saylovga  tayyorgarlik 
ko‘rish  va  uni  oMkazish  tartib  qoidalari,  shuningdek,  oqsoqollikka 
nomzodlarga qo'yiladigan talablar mujassamlashdi.
2013-yilda  bu  Qonunning yangi  tahriri  qabul  qilinib,  uning muhim 
jihati  -   bu  fuqarolar  yigMni  faoliyatining  asosiy  yo‘nalishlari  bo‘yicha 
alohida-alohida  komissiyalarini  tuzishni  muvofiqlashtirishi  hisoblanadi. 
Ilgarilari  fuqarolar yigMnlarida sakkiztadan  o‘n  beshtagacha komissiyalar 
faoliyat  yuritayotgan  boMib,  ularga  uslubiy-metodik  yordam  ko'rsatish 
hamda  faoliyatini  muvofiqlashtirishda 
qator  noqulayliklar  vujudga 
kelgan edi.
Qonunning  18-moddasida  fuqarolar  yigMni  faoliyatining  asosiy 
yo‘nalishlari  bo'yicha  8  ta  komissiyalar  faoliyat  olib  borishi  belgilab 
qo‘yildi.  Shuningdek,  tegishli  hududdagi  muammolaming dolzarbligidan 
kelib  chiqib,  fuqarolar yigMni  tomonidan  yana  boshqa  komissiyalar ham 
tuzish huquqlari ham berildi..
Mahalla  fuqarolar  yigMnlari  komissiyalari  faoliyatini  samarali 
tashkil  etish  va  takomillashtirish  vositasida  mahallannig  jamiyat
280

---

hayotidagi  o‘mi  va  ahamiyatini  yanada  oshirish  maqsadida  Vazirlar 
Mahkamasining  2013-yil 
7-oktabrdagi 
274-sonli  qarori  mahalla 
hududida  ish  olib  boradigan  komissiyalaming  namunaviy  Nizomlari 
tasdiqlandi.  Shuningdek,  Vazirlar  Mahkamasining  qarori  bilan  mazkur 
Qonun  ijrosi  doirasida  fuqarolaming  o‘zini  o ‘zi  boshqarish  organlari 
faoliyatini 
muvofiqlashtirish 
bo'yicha 
respublika 
va 
hududiy 
Kengashlaming tashkil  etilishi jamiyat hayotidagi  muhim voqelik bo'ldi. 
Mazkur  Kengashlar  fuqarolaming  o'zini  o'zi  boshqarish  organlari 
faoliyatining  tashkiliy  asoslarini  yanada  takomillashtirish,  qonun 
hujjatlarida 
belgilangan 
vakolatlarining 
amalga 
oshirilishiga 
ko'maklashish,  ular  faoliyatidagi  muammolami  kompleks  o'rganish  va 
tizimli  hal  qilish  yuzasidan  aniq  asoslangan  takliflar  hamda  ta’sirchan 
mexanizmlar ishlab chiqish vazifalarini  bajara boshladi.
0 ‘zbekistonda  huquqiy  davlati  qurish  va  fuqarolik  jamiyatini 
rivojlantirishga  qaratilgan  islohotlaming  zamirida  “Kuchli  davlatdan  -  
kuchli  fuqarolik jamiyati  sari”  tamoyili  yotadi.  Bu  tamoyilning  asosiy 
maqsadi  mahalliy  davlat  hokimiyati  organlarining  ba’zi  vakolatlari 
fuqarolaming  o'zini  o'zi  boshqarish  organlari  va  fuaarolik jamiyatining 
boshqa  institutlariga  bosqichma-bosqich  o'tkazishdan  iboratdir.  Hech 
shubha  yo'qqi,  bu  chora-tadbirlar  har  bir  mahalla  hududida  xususiy 
mulkni  rivojlantirish,  bu  orqali  aholini  ish  bilan  ta’minlash,  iste’mol 
bozorini  toMdirish,  ijtimoiy  infratuzilmani  taraqqiy  ettirish,  odamlaming 
farovonligini 
oshirish 
kabi 
masalalami 
mahalliy  hokimiyat  va 
fuqarolaming  o'zini  o'zi  boshqarish  organlari  hamkorligida  hal  etish 
imkonini  beradi.
Hozirgi  davrda mamlakatda  10 mingga yaqin  fuqarolar yig'inlariga 
oldin  mahalliy  davlat  hokimiyati  organlariga  taalluqli  bo'lgan  30  dan 
ziyod  boshqaruv  va  boshqa  vakolatlar  berilib,  ular  bu  vakolatlami 
muvaffaqiyatli  tarzda  bajarib  kelmoqda.  O 'z  faoliyatida  amalga 
oshirilayotgan  keng ko'lamli tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlami  uddalab 
kelayotgan  mahalla  noyob,  boshqa  davlatlarda  takrori  bo'lmagan 
tuzilmaga aylandi.
Hozirgi  davrga  kelib  fuqarolar o‘zini  o'zi  boshqarish  organlarining 
ijtimoiy-siyosiy 
va  ijtimoiy-iqtisodiy  islohotlami 
chuqurlashtirish 
jarayonida  faol  ishtirok  etishi  uchun  mustahkam  zamin  yaratildi.  Shu 
bilan  birga,  mamlakatimizda  fuqarolik  jamiyatini  rivojlantirishning 
zamonaviy  talablari  fuqarolaming  o'zini  o'zi  boshqarish  organlari 
zimmasiga yuklatilgan  vazifalaming samarali  ijrosini  ta’minlash  tizimini 
yanada takomillashtirishni taqozo etmoqda.
281

---

Qadimiy va  noyob  boshqaruv shakli  bo‘lgan  mahalla institutini  har 
tomonlama  rivojlantirishga,  uning  vakolatlarini  yanada  kengaytirishga 
hamda  qonunchilik  tizimida  belgilab  berilgan  vakolatlardan  yanada 
samarali  foydalanishga  ko'maklashish  borasida  olib  borilayotgan 
islohotlar  fuqarolaming o'zini  o'zi  boshqarish  organlarining jamiyatdagi 
o'm i yanada oshib va mustahkamlanib bormoqda.
Davlat hokimiyati  organlari  faoliyati  ustidan jamoatchilik  nazoratini 
amalga  oshirish  fuqarolik  jamiyati  barpo  etishning  eng  muhim 
shartlaridan 
biri 
hisoblanadi. 
Fuqarolar 
yig‘ ini 
tomonidan 
Qoraqalpog'iston  Respublikasi,  viloyatlar,  Toshkent shahar,  tumanlar  va 
shaharlar  ijroiya  hokimiyati  rahbarlarining  turli  sohalarga  oid  masalalar 
yuzasidan  hisobotlarini  eshitish,  fuqarolar  yig'inlarining  murojaatlari 
ko'rib  chiqilishi  ustidan  nazoratni  amalga  oshirish,  atrof-muhitni 
muhofaza  qilish,  hududning  sanitariya  holati,  uni  obodonlashtirish 
masalalari  yuzasidan  o 'z   vakolati  doirasida  tegishli  hududda joylashgan 
korxona,  muassasa  va  tashkilotlar  rahbarlarining  hisobotlarini  tinglash 
hamda  ulaming  natijalari  bo'yicha  qarorlar  qabul  qilish  kabi  faoliyatlar 
mahalla 
fuqarolar 
yig'inlarining 
jamoatchilik 
nazorati 
va 
iste’molchilaming  huquqlarini  himoya  qilish  komissiyasi  faoliyatida  o 'z 
ifodasini topmoqda.
Shuni  aytish joizki,  qonun asosida tashkil  etilgan  “Mahalla posboni” 
jamoatchilik  tuzilmasi  faoliyatining  asosiy  maqsadi  mamlakatimizda 
tinchlik,  osoyishtalik,  xavfsizlikni  ta’minlash,  jamoat  tartibini  saqlash, 
fuqarolarda 
ogohlik 
va 
hushyorlikni 
oshirish, 
huquq-tartibotni 
mustahkamlashda  fuqarolaming  o'zini  o'zi  boshqarish  organlari  bilan 
davlat hokimiyati  va boshqaruvi  organlari  hamkorligidagi  ishlami  tizimli 
tashkil  etishga  ko'maklashishdan  iboratdir.  Mahallalarda  ijtimoiy- 
ma’naviy  muhitni  sog'lomlashtirish,  huquqbuzarlikning  oldini  olishda 
mahalla posbonlari  IIB  profilaktika  inspektorlarining yaqin  ko'makchisi- 
ga aylandi.
Qonunga  binoan  fuqarolaming  o'zini  o'zi  boshqarish  organlari 
faoliyatini  muvofiqlashtirish  bo'yicha  respublika  kengashi,  shuningdek, 
Qoraqalpog'iston 
Respublikasi, 
viloyat, 
tuman 
va 
shahar 
muvofiqlashtirish  kengashlarining  tuzilishi  natijasida  bu  organlar 
faoliyatining  tashkiliy  va  huquqiy  asoslarini  yanada  takomillashtirish, 
normativ-huquqiy  hujjatlami  qo'llash  va  ularga  amal  qilish  faoliyati 
ustidan 
monitoring  olib  borish, 
qonun  hujjatlarida  belgilangan 
vakolatlarining  amalga  oshirilishiga  ko'maklashish,  muammolarni  kom- 
pleks o'rganish, tizimli  hal  qilish yuzasidan aniq taklif va mexanizmlami
282

---

ishlab chiqish kabi  sohalar samarasi oshib borm oqda.
Ayni  paytda, 
mahallalarda  aholi  bilan  ishlash,  uning  dardini 
eshitish,  uchrab  turadigan  oilaviy  kelishmovchiliklar,  ishsizlik,  mahalla 
ahlidan  tushadigan  turli  xil  arzlarga  doir  masalalar  yechimini  topish, 
mahallalar  hududlarini  gazlashtirish,  suv  bilan  ta’minlashni  yo'lga 
qo'yish,  mahalla  guzarlarida  maishiy  xizmatlami  tashkil  etish, 
mahalladagi  to‘y  va  ma’rakalami  ma’naviy  qadriyatlarga  rioya  qilgan 
holda o'tkazish,  ko'kalamzorlashtirish,  tozalik-ozodalik oylarini  o'tkazib 
turish  kabi  tadbirlami  amalga  oshirishni  mahallasiz  tasaw ur  etib 
bo'lmaydi.