T. N. Xojiyev 0 ‘zMUo'qituvchisi

2.  Hokim iyatning uchga  bo'linish  prinsipining qonun 
ustuvorligini am alga oshirishdagi o ‘rni
0 ‘zbekistonda 
faqat 
mustaqillik 
davriga 
kelib 
qonun 
ustuvorligining  konstitutsiyaviy  va  boshqa  huquqiy  asoslari  yaratildi. 
Ayniqsa,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  qabul  qilinishi 
natijasida jam iyatda  qonun  ustuvorligining  amal  qilishi  uchun  huquqiy 
shart-sharoitlar  tug‘ildi.  Qonun  ustuvorligi  prinsipi  uning  III  bobida 
ikkita -   15-16-m oddalarida  m ustahkamlab  qo'yilgan.  Konstitutsiyaning 
15-moddasiga  muvofiq 
“0 ‘zbekiston 
Respublikasida  0 ‘zbekiston 
Respublikasining  Konstitutsiyasi  va  qonunlarining  ustunligi  so'zsiz  tan 
olinadi. 
Davlat, 
uning 
organlari, 
m ansabdor 
shaxslar, 
jam oat 
birlashm alari,  fuqarolar  Konstitutsiya  va  qonunlarga  muvofiq  ish 
k o ‘radilar”.  Shuningdek,  Konstitutsiyaning  16-moddasida  “Birorta  ham 
qonun  yoki  boshqa  normativ-huquqiy  hujjat  Konstitutsiya  normalari  va 
qoidalariga zid kelishi  mumkin emas” degan prinsip jo y  olgan.
O ‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasining 
11-moddasida 
m am lakatda  davlat  hokimiyati  tashkil  etilishining  quyidagi  asosiy 
konstitutsiyaviy  prinsipi  mustahkamlangan:  “0 ‘zbekiston  Respublikasi 
davlat  hokim iyatining  tizimi  hokim iyatning  qonun  chiqaruvchi,  ijro 
etuvchi  va  sud  hokimiyatiga  bo‘linishi  prinsipiga  asoslanadi”.  Davlat 
hokim iyatining  boMinishi  prinsipining  shakllanishi  ilk  bor  sanoati 
rivojlangan  m amlakatlar  fuqarolarining  dem okratik  qadriyatlar  asosida
104

---

yashashga  doir  hayot  tarzini  jamiyatda  qo'llashga  intilishi,  uning 
natijasida  qonun  ustuvorligi  prinsipi,  inson  huquq  va  erkinliklarini 
ta’minlashga nisbatan tarixiy zaruratning paydo bo‘lishi bilan bog‘liqdir.
Bu  prinsipga  muvofiq  davlatning  qonunlar qabul  qilish,  ulami  ijro 
etish  va  odil  sudlov  borasidagi  faoliyati  hokimiyatning  uch  tarmog‘i  -  
qonun chiqaruvchi,  hukumat va sud hokimiyatlari o‘rtasida taqsimlanishi 
zarur.  Bunda  hokimiyatning  biror  tarmog‘i  boshqa  binning  faoliyati 
sohasiga  aralashmasligi  zarur.  Uch  hokimiyatning  o‘zaro  bir-birini  tiyib 
turishi  hokimiyatning  barcha  tarmoqlarini  o‘zaro  mutanosiblashtiradi, 
ulaming  o‘zaro  munosabatlarida  muvozanat  paydo  bo'Iadi.  Bu 
prinsipning amalga oshirilishi xalq  hokimiyatini biror guruh yoki alohida 
shaxs  tomonidan  suiiste’mol  qilinishiga  yo‘l  qo‘ymaydi.  Hokimiyatning 
uchga  bo‘linishi  prinsipi  dastlab  XVIII  asrda  yashagan  fransuz 
ma’rifatparvari  Shari  Lui  Monteskye  tomonidan  asoslab  berilgan. 
Hokimiyatning  uchga  bo'linish  prinsipi  jamiyatda  qonun  ustuvorligini 
ta’minlashning  asosiy  kafolati  sifatida  davlatning  asosiy  belgilaridan 
biriga  aylandi.  Qonun  chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va  sud  hokimiyati  -   bu 
davlatning uchta asosiy tayanchidir”.
0 ‘zbekiston 
Respublikasida  qonun  chiqaruvchi 
hokimiyatni 
O'zbekiston  Respublikasining  Oliy  Majlisi,  ijro  etuvchi  hokimiyatni  esa 
Vazirlar  Mahkamasi  amalga  oshiradi.  Sud  hokimiyati  Konstitutsiyaviy 
sud,  Oliy  sud  va  Oliy  xo‘jalik  sudi  tomonidan  amalga  oshirilib,  ular 
birgalikda 0 ‘zbekistonning yagona sud tizimini tashkil etadi.
Hokimiyatning  uchga  bo‘linish  prinsipi  -   huquqiy  davlatning  eng 
muhim  belgilaridan  biridir.  Konstitutsiyaning  “Davlat  hokimiyatining 
tashkil 
etilishi” 
deb 
nomlangan 
beshinchi 
bo'limida 
uchala 
hokimiyatning o‘zaro  uyg'unlikdagi  faoliyati  mexanizmlari,  shuningdek, 
ulaming  o‘zaro  bir-birini  tiyib  turish  tizimini  vujudga  keltiruvchi 
qoidalar  mustahkamlab  qo‘yilgan.  Qonun  chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va 
sud  hokimiyati  idoralari  davlat  hokimiyatining  yagona  tizimini  tashkil 
etadi.
0 ‘zbekiston  Respublikasida  hokimiyat  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra 
yagonadir. 
Chunki 
Konstitutsiyaning 
7-moddasiga 
binoan, 
hokimiyatning  yagona  manbai  xalqdir.  Alohida  olingan  boshqa  biror 
hokimiyat  organi  butun  davlat  hokimiyatini  amalga  oshirishga 
da’vogarlik qilishi mumkin emas.  Davlat hokimiyatining davlat organlari 
o'rtasida bo‘linishini  davlat hokimiyatini  amalga oshirish vakolatlarining 
qonun  chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va  sud  hokimiyatlari  o'rtasida bo‘linishi 
deb  tushunish  kerak.  Zero,  ular  Konstitutsiyada  belgilab  berilgan  o‘z
105

---

vakolatlarini  amalga oshirishda bir-birlaridan mustaqildirlar.
Hokimiyatning  uchga  boMinish  qoidasi  keyinchalik  “0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Oliy  Majlisining  Qonunchilik  palatasi  to‘g‘risida”gi, 
“0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  Senati  to‘g‘risida”gi 
Konstitutsiyaviy 
qonunlarda, 
“0 ‘zbekiston 
Respublikasi 
Vazirlar 
Mahkamasi  to‘g‘risida’gi,  “O ‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyaviy 
sudi to‘g‘risida”gi,  “Sudlar to‘g‘risida”gi  kabi  boshqa qonunlarda yanada 
rivojlantirildi.
Davlat  hokimiyatining  bu  uchta  tarmog‘ining  har  birini  ham 
boshqalaridan  mustaqil  boiishiga  muhim  ahamiyat  berildi.  Shu  bilan 
birga,  bir  tomondan,  biri  boshqalarining  mutanosib  rivojlanishi  uchun 
yetarli  darajadagi  shart-sharoitlami  yaratishi,  kerak  boMsa  ulami  tiyib 
turishi,  ikkinchi tomondan esa umumiy maqsad -  xalq farovonligi y o iid a  
o ‘zaro bir-birlari bilan hamkorlik qilishi taqozo etiladi.
Davlat  hokimiyatining  bu  uchta  tarmog‘i  bir-biri  bilan  uzviy 
ravishda  bog‘liq  bo‘lishi  uchun  obyektiv  zarurat  paydo  bo‘ladi.  Ular 
davlat  hokimiyatini  birgalikda  va  hamkorlikda  tashkil  etadilar  va  ular 
siyosiy tizimdagi  zarur elementlar bo‘lib hisoblanadi.
Shuni  alohida ta’kidlash  o‘rinliki,  o‘zaro  tiyib  turish  va manfaatlar 
muvozanati  tizimi  faqatgina  hokimiyatning  uchta  tarmog‘i  o‘rtasida 
emas,  balki  hokimiyatning  tarmoqlari  bilan  davlat  boshlig‘i  -   Prezident 
o‘rtasida  ham  amal  qiladi.  Masalan,  parlament  tomonidan  muhokama 
qilingan qonunlar Prezident tomonidan  imzolangandan  keyingina kuchga 
kiradi,  Prezident  veto  huquqiga  ega,  ya’ni  u  qabul  qilingan  qonunlami 
imzolamasdan  qayta  ishlash  uchun  parlamentga  qaytarishi  mumkin, 
Konstitutsiyada  nazarda  tutilgan  hollarda  parlamentni  tarqatib  yuborishi 
mumkin,  ijro  etuvchi  hokimiyat  rahbari  -   Bosh  vaziming  nomzodini 
tasdiqlash  uchun,  shuningdek,  Konstitutsiyaviy,  Oliy  sudyalarining 
nomzodlarini 
saylash 
uchun 
parlamentga  taqdim 
etadi, 
qonun 
chiqaruvchi  organ  bo‘lgan  Oliy  Majlis  esa  Bosh  vazimi  lavozimga 
tasdiqlaydi,  parlament  yuqori  palatasi  ko‘rsatilgan  sudlar  sudyalarini 
saylaydi,  parlament  Konstitutsiyada  nazarda  tutilgan  hollarda  Prezident 
farmonlarini  tasdiqlaydi,  parlament  ijro  etuvchi  hokimiyat  mansabdor 
shaxslarining  hisobotlarini 
eshitadi, 
Konstitutsiyaviy 
sud  qonun 
chiqaruvchi 
va 
ijro 
etuvchi 
hokimiyatlaming  normativ-huquqiy 
hujjatlarining,  shuningdek,  Prezident  farmonlarining  Konstitutsiyaga 
mosligini  aniqlaydi.  Qonun  chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va  sud  hokimiyati 
tizimidagi  davlat  organlarining  shu  va  shu  kabi  yana  boshqa vakolatlari 
o‘zaro  tiyib  turish  va  manfaatlar  muvozanatini  ta’minlashdagi  kompleks

---

mexanizmning elementlari bo‘lib hisoblanadi.
Konstitutsiya,  konstitutsiyaviy  qonunlar  va  qonunlaming  tahlili 
bugungi  kunda  mamlakatimizda  o‘zaro  tiyib  turish  va  manfaatlar 
muvozanati  tizimini  ta’minlashning  samarali  mexanizmi  yaratilganligini 
ko‘rsatmoqda.  Shu  bilan  birga,  bu  tizimning  kelajakda  yanada 
rivojlantirilishini hayotning o‘zi taqozo qila boshladi.
“Mamlakatimizda  demokratik  islohotlami  yanada  chuqurlashtirish 
va  fuqarolik  jamiyatini  rivojlantirish  konsepsiyasi”da  belgilab  berilgan 
“O ‘zbekiston 
Respublikasida  jamoatchilik  nazorati 
to‘g‘risida”gi 
Qonunning  qabul  qilinishi  va  ijro  etilishi  fuqarolik jamiyati  institutlari 
tomonidan  davlat  organiari  va  mansabdor  shaxslar  faoliyati  ustidan 
jamoatchilik  nazoratini  amalga  oshirish  va  shu  orqali  o ‘zaro  tiyib  turish 
va  manfaatlar  muvozanati  prinsipining  ta’minlanishiga  olib  keladi, 
shuningdek,  har  bir davlat organi  va mansabdor  shaxsning  mas’uliyatini 
va  javobgarligini  kuchaytiradi,  oqibat  natijada  ular  faoliyatini  yanada 
yaxshilaydi.
Shuningdek,  Konsepsiyada  belgilab  berilgan  yana  bir  qonunning, 
“Davlat  hokimiyati  va  boshqaruvi  organiari  faoliyatining  ochiqligi 
to‘g‘risida”gi  Qonunning  qabul  qilinishi  ham  o‘zaro  tiyib  turish  va 
manfaatlar  muvozanatini  ta’minlash  mexanizmida  ommaviy  axborot 
vositalari  rolining  yana  ham  oshishiga,  davlat  hokimiyati  va  boshqaruvi 
organiari  tomonidan  qarorlar  qabul  qilishda  ulaming  mas’uliyatini  ko‘p 
jihatdan kuchaytirishga olib keladi.
Konsepsiyada  davlat  rahbari  va  hukumat  tomonidan  huquqni 
muhofaza  qiluvchi  va  nazorat  organiari  tizimida  ham  o ‘zaro  tiyib  turish 
va  manfaatlar  muvozanatining  samarali  mexanizmini  yaratishga 
qaratilgan  yangi  huquqiy  hujjatlami  ishlab  chiqish  va  qabul  qilish 
lozimligi  ko‘rsatib  berildi.  Bunday  mexanizmni  yaratish  ushbu  organlar 
faoliyatida qonuniylik va qonun  ustuvorligini  ta’minlaydi  va demokratik 
huquqiy davlat  barpo  etish  yo‘limizda muhim  qadam bo‘lib  hisoblanadi. 
0 ‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanati tizimi  Oliy Majlis palatalari 
o ‘rtasidagi  munosabatlarda  ham  amal  qiladi.  Ma’lumki,  qonun 
Qonunchilik  palatasi  tomonidan  qabul  qilinib,  Senat  tomonidan 
m a’qullanib, 
0 ‘zbekiston 
Respublikasi 
Prezidenti 
tomonidan 
imzolangach  va  qonunda  belgilangan  tartibda  rasmiy  nashrlarda  e’lon 
qilingach,  yuridik  kuchga  ega  boMadi.  0 ‘zbekiston  Respublikasi 
Konstitutsiyasining 
84-moddasiga 
muvofiq 
Qonunchilik 
palatasi 
tomonidan  qabul  qilingan  qonun  Senatga  yuboriladi.  Senat  bu  qonunni 
ma’qullashi  yoki  rad  etishi  mumkin.  Senat  tomonidan  rad  etilgan  qonun
107

---

Qonunchilik  palatasiga  qaytariladi.  Bunday  qonunni  qayta  ko'rib 
chiqishda  Qonunchilik  palatasi  deputatlar  umumiy  sonining  uchdan  ikki 
qismidan  iborat  ko'pchilik  ovoz  bilan  qonunni  yana  m a’qullasa,  qonun 
Oliy  Majlis tom onidan  qabul  qilingan  hisoblanadi  ham da  imzolanishi  va 
e ’lon  qilinishi  uchun 0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentiga Qonunchilik 
palatasi tomonidan yuboriladi.
Shu  tariqa  o'zaro  tiyib  turish  va  m anfaatlar  muvozanatining 
samarali  tizimini  shakllantirish  m amlakatimizda  davlat  hokimiyati 
am alga  oshirilishining  zaruriy  sharti  bo'lib,  uning  am alda  ta ’minlanishi 
davlat  hokimiyati  va  boshqaruvini  yanada  demokratlashtirishga,  davlat 
organlari  faoliyatida  umumxalq  m anfaatlarining  hisobga  olishning 
kafolatlanishiga,  davlat  hokimiyati  va  boshqaruvi  organlari  faoliyatining 
yanada yaxshilanishiga olib keladi.
Xulosa  qilib  aytganda,  m am lakatda  fuqarolik jam iyati  va  huquqiy 
davlatga  xos  bo'lgan  hokimiyatning  uchga  bo'linishi  prinsipini  hayotda 
qo'llash,  unga  amal  qilish  jarayonining  rivojlanishi  yangi  bosqichga 
kirdi.  Bu  prinsipni  jam iyatning  yashash  qoidasiga  aylantirish  qonun 
ustuvorligi  prinsipini  hayotda  nam oyon  bo'lishining  asosiy  qirralaridan 
biridir.