|
1. Fuqaro va fuqaroviylik tushunchalarining mazm un-m ohiyati
va asosiy xususiyatlari
Fuqaro - o'zining fuqaroligi huquqiy jihatdan e ’tiro f etilgan
ham da muayyan jam iyat (davlat) a ’zosi bo‘lgan shaxsdir. Fuqarolik esa
huquqiy va axloqiy m e’yorlarga ongli rioya etish, m a’lum huquqlardan
foydalanish ham da m uayyan burchlam i bajarishga m as’ullik bilan
yondashadigan, o ‘z mehnati va jam oadagi faolligi, m a’naviy yetukligi
asosida muayyan davlatga mansublikni anglatadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 16-moddasida
“fu q a ro (jism oniy shaxs)” tushunchasi quyidagicha belgilangan:
“Fuqarolar (jism oniy shaxslar) deganda, 0 ‘zbekiston Respublikasining
fuqarolari, boshqa davlatlam ing fuqarolari, shuningdek, fuqaroligi
bo'lm agan shaxslar tushuniladi”.
Fuqaroviylik bir davlatga mansublikni anglash, davlatga sodiqlik
ham da vatanparvarlik hisi sifatida ham talqin etilishi mumkin. B unda
davlatni, Konstitutsiya va qonunlam i, davlat ramzlarini hurmat qilish,
davlat tuzumini va qonun ustuvorligini himoya qilishga tayyor turish
fazilatlariga ega bo'lgan shaxs nazarda tutiladi.
0 ‘zbekiston
Respublikasida
fuqarolik
quyidagi
tam oyillarga
asoslanadi:
- yagona fuqarolik, y a’ni ikki va k o ‘p fuqarolik tan olinmaydi;
- fuqarolikda tenglik prinsipi mavjud;
83
- fuqarolikka ega boMish, fuqarolikdan chiqish ixtiyoriylikka
asoslanadi;
- fuqarolikdan m ajburiy chiqarishga yoM qo‘yilmaydi;
- 0 ‘zbekiston fuqarolari huquqlari, erkinliklari, m anfaati m amlakat
tashqarisida ham davlat tom onidan him oya qilinadi.
1992-yil 2-iyulda qabul qilingan va 2004-yil 3-dekabrda tahrir
qilingan “0 ‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi to ‘g ‘risida”gi qonun
asosida O 'zbekistondagi fuqarolik holatlari m ustahkam lab qo‘yildi.
Shaxs fuqaro boMsagina, u barcha huquqlardan toMa foydalana oladi va
jamiyatni rivojlanishi, m am lakatni xavfsizligini ta ’m inlashga qaratilgan
burchlami bajaradi. Shaxsning fuqaroligi uni dunyoning qayerida
yashashidan qat’i nazar huquq va m anfaatlarini him oya qilishga asos
boMadi.
Y a’ni
fuqarolam i
fuqarosizlarga nisbatan him oyalanish
imkoniyatlari kengroqdir.
Erkinlik shaxsning o ‘z ixtiyori b o ‘yicha yashash, hayot kechirish
imkoniyati
boMib,
shaxs
faqat
qonunlarga
itoat etishi
zarur.
M am lakatim izda har bir kishining erkinligi, uning shaxsiy daxlsizligi
bilan ta’minlanadi. D axlsizlik deganda shaxsning erkinligini cheklovchi
hech qanday harakatlarga y o ‘l q o ‘yilmasligi tushuniladi. Qonunda
belgilangan asoslardan tashqari hech kim ning erkinligi cheklanishi,
erkinlikka zarar yetkazilishi m um kin emas. Qonun tegishli hollarda
kishilam ing erkinligini cheklashga y o ‘l qo'yadi, xolos. Y a’ni u larjin o iy
harakatlari sodir etsa yoki shunday harakat sodir etishda gum on qilinsa,
shaxsni jam iyatdan ajratishga zarurat tu g ‘iladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 24-42-m oddalarida
fuqarolam ing asosiy huquq va erkinliklarini him oya qilish uchta
yo ‘nalishda am alga oshiriladi:
Shaxsiy h u q u q va e rk in lik la r: yashash huquqi; shaxsiy daxlsizlik
huquqlari; aybsizlik prezum psiyasi; turar-joy daxlsizligi; erkin ko‘chish
huquqi; fikrlash, so ‘z va e ’tiqod erkinligi; huquq va m anfaatlariga
dahldor hujjatlar bilan tanishib chiqish huquqi; vijdon erkinligi.
Siyosiy h u q u q la r: jam iy at va davlat ishlarini boshqarishda
bevosita ham da o 'z vakillari orqali ishtirok etish huquqi; mitinglar,
yig ‘ilishlar va nam oyishlar o 'tk az ish huquqi; jam oat birlashm alariga
uyushish, omm aviy harakatlarda ishtirok etish huquqi; m urojaat qilish
huquqi.
Iqtisodiy va ijtim oiy h u q u q la r: m ulkdor boMish huquqi; m ehnat
qilish,
erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va
ishsizlikdan him oyalanish huquqi; dam olish huquqi; ijtim oiy ta’minot
84
huquqi; malakali tibbiy xizm atdan foydalanish huquqi; bilim olish
huquqi;
ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan
foydalanish huquqi.
Fuqarolam ing shaxsiy huquq va erkinliklari ustuvor huquq
hisoblanadi
va
bu
dalil
uning
O ‘zbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasida birinchi o ‘rinda berilganligida ham ko‘rinadi. Shaxsiy
huquqlar va erkinliklar fuqarolam ing hayoti, sogMigi, e’tiqodi bilan
bog‘liqdir. Shaxsiy huquq va erkinliklar insonni shaxs sifatida namoyon
etuvchi im koniyatdir. Siyosiy huquqlar fuqarolik bilan bogMiq boMib, u
tegishli davlatning fuqarolariga davlat va jam iyat ishlarini boshqarish
imkoniyatini beradi. Siyosiy huquqlarga faqat mam lakat fuqarosi ega
boMishi m um kin. Siyosiy huquqlar orqali fuqarolar, tegishli davlat
organlarini tuzish, ulam ing ishida ishtirok etish, davlat organlari va
m ansabdorlar faoliyatini nazorat qilish, qonunlar yaratilishida ishtirok
etish, siyosat va davlat faoliyati haqida o ‘z fikrlarini bildirish
imkoniyatiga ega boMadi.
Fuqarolam ing mulkka egalik qilish, m ehnat qilish, dam olish,
nafaqa olish, tibbiy xizmatdan foydalanish, bilim olish, ilmiy va
texnikaviy yutuqlardan foydalanish kabilarga boMgan huquqlari
“Iqtisodiy va ijtim oiy huquqlar” deb belgiiangan. Bu huquqlar davlat
tom onidan o ‘m atilib, davlatning iqtisodiy qudratining oshib borishi,
im koniyatlarining ko'payishi natijasida kengayib boradi.
0 ‘zbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasining
19-moddasiga
muvofiq fuqarolam ing Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab
qo'yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz
mahrum etishga yoki ulami cheklab q o ‘yishga hech kim haqli emas.
Fuqarolar o ‘z huquq va erkinliklari oshkora buzilganda (agar fuqaro
shunday xulosaga kelgan taqdirda), ulam ing huquq va erkinlari amalga
oshishiga to ‘sqinlik qiluvchi
holatlar mavjud boMsa, fuqarolar
zim m asiga qonunlarda ko‘zda tutilm agan vazifalar yuklansa, sudga
murojaat etishga haqlidir.
M am lakat qonunlarida fuqarolam ing burchlari o ‘matilib, ular
fuqarolam ing huquqlarini buzilmasligi, davlat m anfaatlariga ziyon
yetmasligi nuqtayi nazaridan belgilanadi. Konstitutsiyada belgilab
q o ‘yilgan har qanday burch fuqarolar uchun bajarilishi shart boMgan
majburiyatdir.
Demak, bu birinchidan, har bir fuqaro nafaqat Konstitutsiyaga,
balki barcha qonunlarga rioya etishga majburdir. Bu qonuniylik
prinsipini m azm un va mohiyatiga mos kelib, ana shu prinsipni amalga
85
Do'stlaringiz bilan baham: |
