T. Maltusning iqtisodiy qarashlari

Maltusning Aholi Nazariyasi (Nufus qonuni)

Rikardo taklif qilgan iqtisodiy tamoyillarga amal qilinayotgan bir paytda iqtisodchilar uchun aholining ko’payishi muammosi dolzarb hisoblanar edi, ular aholi sonining oshib ketishining dahshatli natijalaridan qutilish uchun Maltusning nazariyasida keltirilgan oilalarda homiladorlikdan saqlanish vositalaridan foydalanishni taklif qila boshladilar. Bu xulosalar aholining homiladorlikdan saqlanish vosita- lariga nisbatan cherkov va keng ommaning doimo kuchli qarshiligi sababli nozik iboralar bilan taklif qilingan. Maltusdan tashqari o’sha davrdagi yetakchi iqtisodchilarning ko’pchiligi homiladorlikdan saqla- nishning turli vostilaridan foydalanish tarafdorlari bo’lishgan, lekin ular o’z fikrlarini ommaga yetkazishda juda ehtiyotkor bo’lishgan.

Nassau Senior o’z davrining odatiy iqtisodchilaridan bo’lgan, chunki u bir vaqtning o’zida Maltusning aholi soni borasidagi qarashlarini qo’llab-quvvatlagan va rad etgan. U Maltus nazariyasini 1826-yilda iqtisodiyot ilmining tashkil etilish tayanchi, deb ta‘riflashiga qaramay, 1829-yilda o’zining Maltus bilan bo’lgan yozishmalarini e‘lon qiladi va ma‘ruzalarida Maltusning mahsulot o’sishidan ko’ra aholi soni tezroq o’sishi fikrlariga e‘tiroz bildiradi. Seniorning fikricha, tarixiy dalillar shuni ko’rsatadiki, aholi sonining ortishidan ko’ra mahsulotlar ishlab chiqarish tezroq o’sadi.

Rikardoning tahliliy tizimida Maltusning aholi borasidagi g’oyasi muhim element hisoblanadi. Rikardo iqtisodning asosiy maqsadi daromadning taqsimlanishini belgilovchi omillarni izohlashi kerak, degan fikrga ega bo’lgan va u ayniqsa, uzoq vaqt oralig’ida daromadning taqsimlanishiga ta‘sir eta oluvchi kuchlarga qiziqish bildirgan. U bu muammoni daromad taqsimlanishini qoldiq qiymati nazariyasi bilan hal qilishga harakat qilgan. Yer uchun to’lanadigan renta miqdori ijara haqini belgilab beradi: daromadning qolgan qismi ish haqi va foydani tashkil etadi. Bu vaziyatda Maltusnning ―Nufus qonunidagi‖ g’oyalari asosiy rol o’ynaydi. Uzoq davom etadigan vaqt

mobaynida ish haqi darajasi Maltus ta‘limotiga ko’ra ish haqi darajasi aholining yashash darajasi minimumiga teng bo’ladi va qolgan daromad ijara haqi va foydaga bo’linadi. Shunday qilib Rikardoning taqsimot nazariyasi Maltusning aholi nazariyasiga butunlay bog’liqdir. 1830- yilning ikkinchi yarmiga kelib Rikardoning iqtisodiy ta‘limotlarini rad etuvchi ko’plab ma‘lumotlar yig’ildi, o’sha vaqtlarda Rikardo ta‘limotining asosiy g’oyasi bo’lmish uzoq muddatga mo’ljallangan davrda daromadlar taqsimotidagi o’zgarishlarni tushuntirishga ojizlik qildi.²⁴

T.Maltusning yozishicha, uning kitobi nashrdan chiqqan kungacha bironta mamlakat o’z hududida aholi zichligi juda oshib ketganidan o’zini yetarli hajmda iste‘mol mollari bilan ta‘minlash imkoniyatiga ega bo’lmagan. Eng avvalo, tabiiy muhit imkoniyatlari bilan aniqlanuvchi iqtisodiyot o’zining ishlab chiqarish imkoniyatlari doirasidan chetga chiqishga qodir emas.

T.Maltus o’z nazariyasini asoslab berishda tuproq unumdor- ligining pasayib borish konsepsiyasidan foydalangan. Agar bitta yer uchastkasining o’ziga ustma-ust mehnat sarflansa, u xuddi shunday nisbatda hosildorlikning o’sishiga olib kelmaydi, chunki hosildorlik faqat mehnatga emas, balki tuproqning tabiiy unumdorligiga ham bog’liq bo’ladi. U berishi mumkin bo’lgan narsadan ortiqchasini undan olib bo’lmaydi. Hisoblab chiqqach, T.Maltus xulosa qiladi: insoniyat qancha harakat qilmasin, qishloq xo’jaligidan u oladigan oziq-ovqat mahsulotlari miqdori faqat arifmetik progressiyada o’sadi (eslatib o’tamiz, arifmetik progressiyada o’sish 1,2,3,4,5 ... ko’rinishda, ya‘ni har bir keyingi son oldingisidan bir xil absolyut miqdorga oshib boradi), aholining soni esa geometrik progressiyada o’sadi va 25 yilda ikki barobar ko’payadi (eslatib o’tamiz, geometrik progressiyada o’sish 1,2,4,8,16 ... ko’rinishda, ya‘ni har bir keyingi son oldingisidan 2 barobar ko’p bo’ladi). Agar yer aholisi asr boshida 1 mlrd. bo’lsa, asr oxiriga kelib u 8 mlrd.ni tashkil etadi, yashash vositalari esa to’rtdan birga ko’payadi.

Bu nazariya barcha iqtisodiy ta‘limotlar ichida eng qayg’ulisi hisoblanadi. T.Maltusdan keyingi davrdagi iqtisodchilar uning xulosa va prognozlari asossiz ekanligini isbotlab berdilar. Buning uchun odamlarga tuproq unumdorligini oshirish, T.Maltus tasavvur qila

olmagan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish imkonini yaratib beruvchi fan-texnika yutuqlari asos bo’ldi. Amerika iqtisodchisi J.L.Saymonning tasdiqlashicha, insonning ijodkorligi va uning mevasi – texnik jarayon planetadagi aholining har qanday o’sishini kompensatsiyalashi va uning yuqori hayot darajasini ta‘minlashi mumkin.