T. M. Mo‘minov, A. B. Xoliqulov, sh. X. Xusiimurodov

Nazorat savollari:

1. 
   Radioaktivlik jarayoni atom, molekula yoki kristallarda bo‘ladi deb tushuntirish mumkinmi?
   
2. 
   Tomson modeli va uning kamchiligi nimadan iborat?
   
3. 
   Rezerfordning sayyoraviy modeli va kamchiligini aytib bering.
   
4. 
   N.Bor postulatlari va muhimligini tushuntirib bering.
   
5. 
   Yadroning proton-elektron (pe“) modeli va bu modelning yaroqsizligi nimadan iborat?
   
6. 
   Yadroning proton-neytron modeli nima? Bu modelning yaroqlilik sababini tushuntiring?
   

1. 
   BOB. ATOM YADROSINING ASOSIY XUSUSIYATLARI
   

50. 
    §. Yadroni tashkil etuvchi proton va neytronlarning xususiyatlari
    

Atom yadrosi ikki xil elementar zarralar - proton va neytronlardan iboratdir.
Protonning massasi (w_p) taxminan neytronning massasi (w„)ga teng, elektron massasi (mjdan -2000 marta katta:
m_p = 1836,15/и = 1,67265-1 O’²⁴ g.
m = 1838,68«/ = 1,67495-10-²⁴ g.
Proton musbat zaiyadli, zaryad miqdori elektron zaryadiga teng, ishorasi qarama-qarshi.
Neytron - zaryadsiz neytral zarra.
Proton va neytronlar xususiy momentga, spinga ega (s = 1/2) bo‘lgan Fermi-Dirak statistikasiga bo‘ysunuvchi fermionlardir.
Atom fizikasidan ma’lumki, zaryadli, massali elektron mexanik momentga ega bo‘ lishi bilan bir vaqtda magnit momentga ham ega bo‘ lishi kerak.
Protonning zaryadi, spini elektron zaryadi va spiniga teng, massasi esa katta bo‘lgani uchun magnit momenti Bor magnetonidan kichik bo‘lishi kerak:
ch _->i
/^zb ⁼ 2m с *88’^s (Bor magnetoni)
Proton magnit momenti qiymat jihatdan yadro magnetoniga teng bo‘ lishi kerak:
V_vam=- = 5,05-10"²⁴erg7g-s
Ц = 1836,1 //
Lekin protonning magnit momenti kutilgan qiymatdan -1 // dan katta bo‘lib 2,79 [-1 _yam ekanligini ko‘rsatadi.
Neytron ham neytral zarra bo‘lishiga qaramasdan magnit momentga ega ekan. Neytronning magnit momenti // _n = -1,91 /z Magnit momentining ishorasi manfiyligi spin yo‘nalishiga qarama-qarshi yo‘nalishda ekanligini bildiradi.
Proton va neytronlar magnit momentlarining boshqacha bo‘lishligi bu zarralarning murakkab tuzilishga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Proton va neytronlar magnit momentlarini proton va neytronlar markazlarida yalong‘och proton (neytron) va atrofida mezon buluti bor, ularbir-birlarigauzviy almashinib turadi deyilsatushunarli bo‘ladi. Masalan, protonning magnit momentini tushuntirish uchun markazida yalong‘och neytron n_Q, atrofida tv ⁺-mezon holatida t vaqt tursa, (1 -/) vaqtda markazida yalong‘och proton p₀, atrofida tv °-mezon holatida (1.1 -rasm) bo‘ Isin, u holda o‘rtacha magnit momenti
— (bfip,_yam + Py_wn ~ py_Um )t > Цуат


Bundayalang‘och proton p_oning magnit momenti (л _р=\т_уат, 7r⁺-mezon massasi proton massasidan 6,6 marta kichik bo‘ Igani uchun magnit momenti 6,6// da teng. n₀, 7r°-mezonlar magnit momentlari nolga teng. (1.1.) formuladan ko'rinib turibdiki, proton o‘rtacha magnit momenti yadro magnetonidan katta. Xuddi shuningdek, neytronning magnit momentini
ham t vaqt ichida yalang‘och n₀ va л⁰ - mezon buluti va (1-/) vaqtda yalong‘och p₀ va л -mezon bulutidan iborat deb qarash mumkin (1.2-rasm).


Neytronning o‘rtacha magnit momenti:
Д, = ()t + (/% + A_T„ )(1 -1) = (p_ya,„ ~ b.f>p_yam)/ < 0 ■ (1-2)
Demak, neytron magnit momenti nol bo‘lmasdan manfiy (-1,91 p ) bo‘lishligi, protonning magnit momenti 1 p bo‘lmasdan 2,79// bo‘lishligi tushinarli.
Erkin holatda p-barqaror, w-esa radioaktiv ~12 minutdan keyin n —> p + (3~ + v yemiriladi. Yadro ichida neytron, protonlar bir-biriga o‘tib turadi. Proton va neytronlaming spinlari teng, massalari deyarli teng, bir-birlariga uzviy almashinib turadi, yadro kuchlari ham teng bir xil zarralar hisoblanadi, bir so‘z bilan ular nuklon deb ataladi. Nuklonlar uchun yadro kuchlari birxil bo‘Igan faqat elektromagnit maydonga nisbatan ikkita erkinlik darajasiga ega bo‘lgan aynan bir xil (zaryadli proton, zaryadsiz neytron) zarralardir.
Yadro kuchlari ta’sirida proton va neytronlar birikib, turli yadrolami hosil qiladi.