3.Zamon kategoriasi
Barcha hindovrupa tillarida ob’yektiv zamonning trixotomik bo‘linishi (hozirgi, o‘tgan va kelasi zamonga) o‘z ifodasini grammatik zamon kategoriyasi shakllarida topadi (М.Н.Лапшина, 1998, с.140-141; Р.З.Мурясов, 2000, с.43; С.Г.Татевосов, 2000, с.146; А.И.Фалилеев, 2000, с. 145; А.В.Циммерлинг, 2000, с.118-119). Fe'l bajargan ish-harakatning real vaqtga, ya'ni hozirgi, o‘tgan yoki kelasi zamonga munosabatini ifodalashi zamon kategoriyasi deyiladi (Грамматика современного русского литературного языка….1970, с.356). Jumladan ingliz va rus tillarida ham hozirgi, o‘tgan va kelasi zamonlar farqlanadi (Л.С.Бархударов, Д.А.Штелинг, 1973, с.64-65; Г.Н.Воронцова, 1960, с.81-82; В.И.Жигадло, И.П.Иванова, Л.Л.Иофик, 1965, с.117-118; А.И.Смирницкий, 1959, с.120-121).
Hozirgi zamon
Hozirgi zamon harakat yoki holatning hozirgi real vaqt bilan mos tushgan grammatik ma’no sifatida qaralsa-da (А.И.Смирницкий, 1975, с.147; R.Quirk, S.Greenbaum, G.Leech, J.Starvik, 1973, c.447-448), uning ishlatilish diapazoni anchagina keng (N.M.Rayevskaya, 1976, c.246-247).
Taqqoslanayotgan ingliz va rus tillarida hozirgi zamon shakllari «nutq momentida sodir bo‘layotgan ish-harakatni» (ingl. «He is writing a letter», rus. «Он пишет письмо»), ma’lum bir davr hamda nutq momentida amalga oshadigan ish-harakatni (rus. «Он сейчас отдыхает вКрыму», ingl. “Now he is having a rest in the Crimea”), har doim, muntazam sodir bo‘ladigan ish-harakatni (rus. “Ежегодно он проводит отпуск в деревне”, ingl. “Every year he spends his leave in the country”) ifodalaydi.
Ingliz va rus tillarida hozirgi zamon ekstratemporal tarzda (H.Sweet, 1995, c.102-103), ya’ni har doim sodir bo‘ladigan ish-harakatni ifodalaydi. Taqqoslaymiz:
рус. «Земля вращается вокруг Солнца»
ingl. «The earth rotates round the sun».
Taqqoslanayotgan tillar uchun bo‘lib o‘tgan voqea-hodisalarni tasvirlashda jonlilik va rang-bararnglik xususiyatlarini beruvchi muhim stilistik vosita hisoblangan hozirgi zamon ma'nosining o‘tgan zamonga o‘tish holati xarakterlidir. Taqqoslaymiz:
«Шум в зале усилился. Председатель предостерегающе поднял руку. Не следует перебивать, пусть господин Нансен говорит…Нансен стоит, опершись руками о край трибуны» (Кублицкий).
“You’re a pretty mysterious sort of boys”, Hogan said. “Hello, Danny”, John says.
“Hello, Danny”, Morgan says and shakes hands (Hemingway).
Hozirgi zamon shakli kelasi zamon ma’nosini ham ifodalashi mumkin. Taqqoslaymiz:
«Я уезжаю сегодня вечером» - «I’m leaving tonight» (Abrahams).
Hozirgi zamonning ishlatilishi bo‘yicha taqqoslanayotgan tillarga xos bo‘lgan xususiyatlardan quyidagilarni keltirish mimkin:
Ingliz tilida hozirgi zamon perfekt shakli o‘tgan zamonda sodir bo‘lgan, lekin hatijasi hozir bilan bog‘liq bo‘lgan ish-harakatni ifodalaydi:
«No, she has gone to the theatre» (Dreiser).
«Нет, она ушла в театр».
Payt va shart ergash gaplarda kelasi zamon ma’nosini ifodalash uchun hozirgi zamon shakli ishlatilishi ingliz tili uchun xos xususiyat hisoblanadi. Masalan:
“I’ll sling them outside when I go to bed” (Cronin).
Rus tilida o‘tgan zamonda sodir bo‘lgan ish-harakatning hozirgi zamon shakli orqali berilishi rus tili uchun norma (me’yor) hisoblanadi (odatda to‘ldiruvchi ergash gaplarda). Masalan:
«Он не был убежден, что поступает разумно» (Кожевников)
Shunday holatni ingliz tilida ham kuzatish mimkin. Lekin u faqat badiiy asar qahramonlari nutqida uchraydi. Masalan:
«I didn't say that. I just meant I can change a wheel» (Barstow). Publitsistikada ham xuddi shunday holat uchraydi. Masalan:
«The makers of the film stressed that the production does not advocate terrorism, to which they are completely opposed» (Fjrim, Wash., 2001, V.39, №4, p.21).
Do'stlaringiz bilan baham: |