T. Bushuy, F. Ruzikulov qiyosiy tipologiyaning dolzarb

Savol va topshiriqlar

1. 
   Kelishik, son va jonlilik-jonsizlik kategoriyalari qanday aniqlanadi? Taqqoslanayotgan tillarda mazkur kategoriyalarning morfologik usulda ifodalanish yo‘llari qanaqa?
   
2. 
   Singularia tantum va pluralia tantum nima va taqqoslanayotgan tillarda qaysi otlar bu guruhlarga tegishli?
   
3. 
   Son shakllarining kvantitativ funksiyani bajarmagan holatlarni sanab bering.
   
4. 
   Taqqoslanayotgan tillarda kelishiklar paradigmasining asosiy xususiyatlari nimadan iborat?
   
5. 
   Ingliz tili qaratqich ( родительный) kelishigining asosiy vazifalari nimalardan iborat?
   
6. 
   Taqqoslanayotgan tillarda son, kelishik, jins va jonlilik-jonsizlik kategoriyalarida tipologik o‘xshash va farqli tomonlari nimalardan iborat?
   
7. 
   Son va daraja shakllarining leksik ma’no kasb etish hodisasiga misollar keltiring.
   
8. 
   Mazkur tillarda darajaning ifodalanishida qanaqa asosiy farqlar mavjud?
   
9. 
   Taqqoslanayotgan tillarda suppletiv yo‘l bilan daraja ifodalovchi sifatlarni ayting.
   

Reja

1. 
   Tus.
   
2. 
   Nisbat.
   
3. 
   Zamon.
   
4. 
   Mayl.
   
5. 
   Shaxs, son.
   

Ma'ruza 10

Morfologik tipologiya: Fe’lning kategoriyalari.

Ingliz va rus tillarida tus kategoriyasi qiyosiy-tipologik tahlili jiddiy qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Buning sababi har ikki tilda ham bu kategoriyaning etarli darajada ishlanmaganligidir. Bu borada akademik V.V.Vinogradovning (1972, с.379) fikri o‘rinlidir: “Rus tilida tus kategoriyasi - rus grammatikasining eng qiyin, munozarali va yaxshi ishlanmagan bo‘limidir”
Ingliz tilida tus kategoriyasini talqin etishda qiyinchilikning kelib chiqishining asosiy sabalardan biri - bu kategoriya mavjudligining inkor qilinganligidadir. Hozirgi paytda ham G.Suit, O.Espersen (1958), I.Vaxek, B.Trnka, R.Zandvoort va N.F.Irtenyeva (1969) kabi mashhur olimlar bu kategoriyaning mavjudligini inkor qiladilar.
Ba’zi grammatikachilarning fikricha, ingliz tilida tus kategoriyasi mavjud bo‘lib, u zamon kategoriyasi bilan bog‘liq va u o‘zi alohida mavjud bo‘la olmaydi (В.Н.Жигадло, И.П.Ивановa, Л.Л.Иофик, 1965, с.92).
Tipologik qiyoslashda qiyinchilikning yuzaga kelishidan sabab – rus va ingliz tillaridagi (agar bu kategoriyaning mavjudligi tan olinsa) tus kategoriyasining mazmun planida jiddiy farqlarning mavjudligidadir. “Fe’l ifodalagan ish-harakatning o‘z ichki imkoniyatiga munosabati” rus tilida tusning umumiy grammatik ma’nosi hisoblanadi (Современный русский язык…1964, с.117).
Ingliz tilida tus kategoriyasi deganda «ma'lum paytda ish-harakatning sodir bo‘lish xaraktei, tarzi» anglashiladi (В.Н.Жигадло, И.П.Ивановa, Л.Л.Иофик, 1965, с.92).

Rus tilida tusning ikki turi farqlanadi: tugallangan ma'no anglatgan (совершенный) va tugallanmagan ma'no anglatgan (несовершенный). Tusning tugallangan ma'no anglangan turi ish-harakatning tugallanganligini bildirsa, masalan, «cписал», «разломал», tusning ikkinchi turi esa ish-harakatning tugallanmaganligini anglatadi, masalan, «списывал», «разламывал».
Ingliz tilida ham tusning ikki turi farqlanadi: umumiy (common) va davomiylikni bildiruvchi (continuous).
Umumiy tus shakllari hamma zamonda bajarilgan ish-harakatni ifodalaydi, ish-harakatni hamda uning bajarilganligini qayd etish ularning grammatik kategorial ma'nosini tashkil qiladi.
Davomiylikni bildiruvchi tus shakllari nafaqat shaklan, balki semantik jihatdan ham ajralib turadi. Ular ish-harakatning amalga oshishini, rivojini ko‘rsatadi. «Davomiylikni bildiruvchi tus shakllari ish- harakatni namoyish qilish, amalga oshishini ko‘rsatish vositasi hisoblanadi» (Г.Н.Воронцова, 1960, с.191).
Ifoda planida ham taqqoslanayotgan tillarning tus kategoriyalari o‘rtasida katta farq bor.
Rus tilida tus oppozitsiyasi turli vositalar orqali namoyon bo‘ladi. Prefiksatsiya va suffiksatsiya ular orasida eng muhimlaridan hisoblanadi: «обуздать» - «обуздывать», «вздохнуть» - «вздыхать», «строить» -
«построить», «делать» - «сделать».
Tus oppozisityasini yaratishda boshqa vositalardan quyidagilarni kuzatish mumkin:

1. 
   dastlabki so‘zdagi tematik unli o‘zgaradi: «перетупать» - «переступить», «разрешать» -
   

«разрешить»;

2. 
   urg‘uning o‘zgarishi orqali: «засыпáть» - «засыпать».
   

Tus juftliklari har xil ildizli leksemalar yordamida yasalishi mumkin: «брать» - «взять».
Oppozitsiyada fe'lning tugallangan shakli (prefiksatsiya hodisasi kuzatilganda) ham tugallanmagan shakli ham (suffiksatsiya hodisasi kuzatilganda) kelishi mumkin.
Ingliz tilida oppozitsiyada fe'lning davomiylikni bildiruvchi shakli kelib, u be+Ving analitik yo‘l bilan yasaladi writes – is writing, has written, - has been writing.
Yuqoridagilardan ingliz va rus tillari tus kategoriyasi o‘rtasida tus shakllari soni hisobga olinmaganda shaklan hech qanday o‘xshashlik yo‘qligi kelib chiqyapti.
Semantik jihatdan ham hech qanday o‘xshashlik mavjud emas.
Tusning umumiy shakli rus tilida tugallangan va tugallanmagan tus shakllariga mos kelishi mimkin: ingl. I came; rus. «Я пришёл» va «Я приходил».
Tusning davomiylik shakli rus tilida tugallanmagan shakliga to‘gri keladi (В.Д.Аракин, 1979, c.117- 118; Л.С.Бархударов, 1975, c.103-104; З.В.Беркетова, 2000, c.69-71).