T. A. Xo’jaqulov «muammo tahlili va yechim» fanidan

14.6.Tizimli tahlil spesifikasi 
Boshqa fanlar o‘rtasida tutgan o‘rni va o‘zaro aloqasi. Fanlararo 
xususiyati. Tizimlar nazariyasi. Tizimli tahlil. Tizim texnologiyasi. 
Fanni o‘qitishning ilmiy–amaliy, ijtimoiy-ma’naviy jihatlari.
Umumiy tizim nazariyasi rivojlanishida mantiq, to‘plam 
nazariyasi, kibernetika va boshqa fanlar katta ahamiyat kasb etadi. 
Sohaga oid tizim nazariyasi har xil usullar yordamida tizim 
xususiyatlarini ochib beradi. Gap fan sohalariga tegishli kuzatib 
boriladigan fizik, kimyoviy, biologik, iqtisodiy, ijtimoiy tizim 
nazariyalari ketmoqda. Maxsus tizim nazariyalari, ularning alohida 
tomonlari, 
aspektlari, 
kesimlari, 
bosqichlarida 
aks 
etishiga 
yo’naltirilgan. 
Tizimlilik tamoyili dialektik falsafaning bir chegarasi bo‘lib, 
dialektik usulni aniqlash va rivojlanish sifatida talqin qilinadi. “Ushbu 
fanni to‘liq egallash uchun, uni har taraflama o‘rganish talab qilinadi. 
Bunga to‘liq erishib bo‘lmaydi, ammo har taraflama o‘rganish 
xatolardan xolis etadi…” 
Tizimlilik tamoyili - funksiya elementlarini o‘zaro aloqasi 
jamlanmasini taqdim qiladi, kutilayotgan natijaga eshishni kam muddat 
ichida, kam mehnat bilan moliyaviy va iqtisodiy sarf harajatni, atrof 

---

71 
muhitga kam miqdorda zarar keltirishini ta’minlaydi, kompleksli obekt 
kabi yangi texnikaga yaqinlashishni ko‘zlaydi. U ob’ekt tadqiqotini bir 
butun deb, boshqa tarafdan esa kattaroq tizimning qismi, qilinayotgan 
belgilangan munosabatdagi qolgan tizimlar o‘rtasidagi joylashgan taxlil 
qilinayotgan o‘bekt sifatida talqin qilinadi. Bu holatda, tizimlilik 
prinspi ob’ekt va predmetni har taraflalama qamrab oladi. 
Tizimli tahlilning foydaliligi resurslarni yuqori samaradorlik bilan 
taqsimlashida, nostandart yechimlarini aniqlovchi qobilyatga egaligida,
maqsadni yuqori aniqlikda shakllantirishida, o‘zaro aloqalarni ko‘rsata 
olishida, muammolar mohiyatiga so‘zsiz chuqur kirib borishidadir.
Tizimli tahlilning chegaralanganligi sababi tahlilning to‘laqonlik 
emasligidan 
qochib 
qutulolmasligi 
(anglanmaganlik 
tamoyili), 
samaradorlik bahosiga yaqinlashish istiqbolining aniq bashorat qilish 
usullarining yo‘qligi tizimli tahlil jarayoni to‘liq shakllanmagan 
bo‘ladi, ammo tajribada tekshirilgan ayrim ko‘p takrorlangan 
qonunlarni tavsiya qilish mumkin. 
Bizning oldimizda turgan ko‘p xilli va o‘sib boruvchi xajmga ega 
xo‘jalik qurilishi topshiriqlari ularning o‘zaro bog‘liqligi va umumiy 
maqsadga yo‘naltirilganlikni ta’minlashni talab qiladi. Lekin, 
mamlakatdagi alohida rayonlar o‘rtasidagi, xalq xo‘jaligi soxalaridagi, 
mamlakatdagi jamiyat soxalarining barcha yo‘nalishlari orasidagi 
murakkab bog‘liqlikni e’tiborga olmasdan buni amalga oshirib 
bo‘lmaydi. 
Aniqrog‘i, mutaxassis 40% axborot aralash soxalardan o‘ziga 
kerakligini ajratib olish, alohida ajratilganlardan tanlab olishi kerak 
bo‘ladi. Bugungi kunda tizimli yondashuv ilm-fanning barcha 
soxalarida qo‘llanilmoqda, shunga qaramay, u har xil soxalarda har xil 
namoyon bo‘lmoqda.
Demak, 
gap 
texnika 
fanlarida-tizimli 
texnika 
haqida, 
kibernetikada - boshqaruv tizimi haqida, biologiyada – biotizimlar va 
ularning tuzilmaviy darajalari haqida, sotsiologiyada – funksional-
tuzilmaviy yondoshuv imkoniyatlari haqida, tibbiyotda ko‘p tarmoqli 
terapevtlar (tizimshunos-vrachlar) og‘ir kasalliklar (kollagenozlar, 
tizmili vaskulitlar va x.k)ni tizimli davolash haqida ketmoqda 
Xulosa 
• 
Murakkab ishlab chiqaruvchili tizimning sifatli modeli, tizimni 
funksiyalashtirish bo‘lakcha aspekti modelida foydalanish 
xisobiga natijada tizimni yuqori darajada detallashgan qilib 

---

72 
ko‘rsatishga imkon beradi. Biroq tizimning integral ko‘rinishining 
teskari jarayonida bu kabi detallashgan nazariyasining qimmati 
butun xolda shubhali bo‘lib qoladi. Olingan nazariyaning 
xammasi ko‘rsatilgan umulashgan modelda amalga oshmaydigan 
bo‘lib qoladi. Shu bilan birga bo‘lakcha aspektda tizimning 
modelli nazariyasi foydali bo‘lib qoladi, agar xatto model sodda 
xolda bo‘lsa xam.