«t a m a d d u n»

^Базалнинг умумий мазмун-маъноси^э-1'
А лиш ер Н а в о и й н и н г турт д евон д ан иборат “ Х азо- 
й и н у л -м а о н и й ” ( “ М аънолар х а зи н а си ” ) ном ли л и р и к
ш еърлар туплам и уш бу казал билан бош ланади. А нъа- 
нага м у во ф и к казал матлаъи (би ри н чи б ай ти )н и н г би - 
ринчи м исраси араб тилида битилган. Худди шу араб- 
ча ж ум ла м азм уни кей и н ги байтларда давом этти ри ла- 
ди ва ш ои р назарда тутган м аънолар б и р и н -к ети н рав- 
ш ан л аш и б , турли таш б ех -ти м со л л ар , исти лохлар б и ­
л ан укувчига етказилади.
Бугина эмас, ушбу газал узидан кейин келадиган газал- 
лар учун маълум маънода дастурий хусусиятга эга. Яъни 
унда ynyF ш оир дунёкараш ининг асосий йуналиш и акс 
этган за у кейинги газалларда давом этгирилган. Ш у маъ­
нода мазкур газал маъноларини ту ф и тушунган одам Н а­
воий девонларидаги бош ка газалларни хдм англаб етишга 
калит топади ва ш оир идеаллари оламига кириб боради.
Разалда о л а м н и н г илохий м охияти ва буни ан гл а- 
ган и н с о н за в к у ш а в к и , кал б сур у р и и ф о д а л а н г а н . 
Худудсиз бу олам Я к каю яго н а А ллохн и н г таж алли й
нури б илан бархаёт, м унаввар ва ж о зи б ал и . Ш акси з, 
шу кудрат барча ж и см л ар н и б и р -б и р и билан вобаста 
этади, улуг м унтазам ликда сакдай д и , баркарор ва п ой - 
дор этади. Ушбу нур К уёш кур и н и ш и д а бекиёс неъм ат 
булиб, хар сахар п о р л аш и , б арча ж о н зо тл ар , ж у м л а­
д ан , И нсон калбини ш од ли кка л и м м о -л и м эти ш и аён 
хакикат. А ммо К,уёш хам бир ти м сол, бир таш бех, хо- 
ло с. И лохий х аки кат, таж ал л и й б у н д ан -д а у л к ан , ул 
ж ам и б ор л и кн и , ж ум ладан, куёш ни хам кам раб олади.
U

---

Бу Х а к и к а т ва б е и н ти х о К у д р атн и о р и ф и н с о н , п и р и
к о м и л а н гл аб етад и . Б ун и а н гл ага н о р и ф , вали зо т - 
л а р хам 'к а л б л а р и п о р л а б , ш у м а ъ р и ф а т н у р и н и
б о ш к а т а л а б г о р л а р г а е т к а з а д и л а р . Ё р а к с и б и л а н
о ш н о эта д и л ар .
Д и к к а т к и л с а и ги з, газалда жом ва май и сти л охл а- 
ри б о ш и д ан о хи ри гача б и р -б и р и б и л ан б о гл и к , ам м о 
х и л м а -х и л т а л к и н л а р д а д а в о м э т га н Ж о м м о д д и й
дунё ва май эса Ё р н и н г та ж а л л и с и п и акс этти рувч и
ва унга б оьланган кунгил и ш ки тукён и н и англатувчи
ти м с о л л а р э к а н , бунда уч м аъ н о б и р -б и р и б и л ан б о г ­
л и к холда зухур этади: 1) илохи й нур ж и л о си ; 2) дунё; 
3) и н с о н калби. И н с о н агар ф а к а т дунё т а ш в и ш л а р и
(з а н г и ) б и л а н б о г л а н с а , у И л о х и й н у р д а н б еб ах р а 
кол ад и . Х о л б уки , и н с о н н и н г о ли й м ак сад и — уз Ас- 
л и я т и н и идрок этиш ва У нга кай ти ш д и р . Ш у боис у 
кун ги л к и р л а р и н и ю виб, уни А ллох нури акс этган 
ж ом га а й л а н т и р и ш и л о зи м , ч ун ки ана шу д ар аж ага 
етган о д ам д у н ё н и н г узи А ллох ж а м о л и а к с этган
м азх ар ва жом э к а н м н и англаб етади. Ш ун да и н со н
у зи н и кудратли, м укам м ал хис этади ва ф а к и р , хок- 
сор булса хам бу м ухаббат о таш и д а п и ш и б , подш о 
Ж ам ш и д д ан да к у ч л и р о к сезади . Б унда куй и даги ри 
в о я т г а и ш о р а хам б ор: д е й д и л а р к и , н ю х Ж а м ш и д
м ай н и ихтиро к и л ган д ан к е й и н , д о н и ш м а н д л а р кум а- 
гида ш ундай бир ж ом ясатган э к а н к и , агар унга май 
ту л д и р сал ар , бутун олам ва у н и н г в о к еа -х о д и са л а р и
акс этар экан . Ж ам ш и д , бутун олам н и шу ж ом да куриб 
турар э к а н . (И с к а н д а р ясатти р ган кузгу хам ш ундай 
хусусиятга эга булган д ей и ш ад и ).
А лиш ер Н авои й шу р и во ятл ар га ш п о р а ки л и б , б и - 
р и н ч и д а н , о р и ф и н со н калби хам о л ам н и ва илохий 
т а ж а л л и й н и к у р с а т а д и га н к у згу д и р , ч у н к и у И ш к . 
и л о х и й си р л ар , х и к м атл ар га тула деган коя ни и ф о - 
д а л а с а , и к к и н ч и д а н , д а р в е ш н и н г с и н и к кун гли ( “ с и н -