Сўз туркумлари ҳақида

2.2§.4. KESIM VAZIFASIDA ISHLATILGAN SIFATLARNING SINTAKTIK VA SEMANTIK ANALIZI

Biz gaplarni sintaktik va semantik hususiyatlarini aniqlashda kо‘proq professor A. M. Muxin asarlaridan foydalanamiz va u tomonidan qо‘llanilgan sintaktik elementar birlik nazariyalari orqali gaplarni taxlil qilamiz. Yuqorida kirish qismida aytib о‘tganimizdek gapning qurilishida elementar sentaktik birliklarning ikki turini gapning komponenti strukturasini ikkinchisi esa gapning sintaksemali strukturasini tashkil etadi. U yoki boshqa birliklarning harakterli tomoni ularning sintaktik bо‘limmasliklari hisoblanadi. Shuning natijasida u elementar sintaktik birliklar deb nomlanadi.

A. M. Muxin nazariyasiga kо‘ra 6 ta sentaktik semantik bog‘lanish mavjud bо‘lib, ular:

1. Yadroviy predikativ bog‘lanish

2. Noyadroviy predikativ bog‘lanish

3. Subordinativ predikativ bog‘lanish

4. Koordinativ predikativ bog‘lanish

5. Appozitiv predikativ bog‘lanish

6. Introduktiv predikativ bog‘lanish

1 . Yadroviy predikativ bog‘lanish. – gapning asosini tashkil etadi va о‘z-о‘zidan gap jumla hosil qiladi. Ular shunday 2 ta gap komponentlari orasida mavjud bо‘lib ega va kesim ular о‘zaro birlikda bir-birlari bilan bog‘liqlik hosil qiladilar, ya’ni 2 tomonlama yо‘nalish hosil qiladi.

( )

Sintaktik semantik bog‘lanishlarni qaysi gapda qanday komponent bilan о‘zaro birikishini bilish uchun tilga chuqur kirib boramiz. Ularni manbalardan olingan misollar orqali isbotlaymiz.

Endi esa misollarimizni yuqorida aytilgan yadroviy predikativ bog‘lanishda gap komponentlari sifatida taxlil qilib kо‘ramiz.

Hozirgi zamon ingliz tili gaplarda oddiy, yasama, qо‘shma sifatlarning predikativ funksiyasida ishlatilishi kо‘proq kuzatamiz. Aksariyat misollar “to be” bog‘lovchi fe’li bilan ishlatiladi.

^{1 (2) 2}

The young man was silent (N.M.p - 47)

1 2

NP₁ NP₂

Quyidagi gapda kо‘rinib turganidek yuniksion modelda komponentlar soni 2 ta bо‘lib gapning egasi -The young man, kesim - was silent murakkab ot kesim, to be bog‘lovchi fe’l silent – sifat tuzilishiga kо‘ra oddiy ma’nosiga kо‘ra oddiy daraja. Biz yuqorida gapning yuniksion va komponent modullari haqida gap yuritdik. “Modul” atamasining ma’nosi modullashtirish ilmiy tadqiqot metodi tushunchasi bilan bog‘liq. Shu bilan bog‘liq holda biz quyidagi bog‘lanish modelini kо‘ramiz. YA’ni yuniksion modelni (lotin tilidagi “juinctio” sо‘zidan olingan bо‘lib, “bog‘lanish” degan ma’noni bildiradi.) gap va gapning komponentli moduli sfatida aksariyat gaplarda 2 ta asosiy bog‘lanish mavjuddir. Ulardan biri yadroviy predikativli boshqasi esa tobe yoki subordinativdir.

Yuniksion model asosida esa komponent model yaratilgan. Sintakmatik bog‘lanishlar ba’zida gapning har birida esa va yadroviy predikativ komponenti (NP₁) va kesim ya’ni gapning yadroviy kesimli komponanti (NP₂) hamda yana tobe komponentlariga (D) ajraladi.

_{1 (2) 2}

The sea was low (D.D.-p 95)

1 2

NP₁ NP₂

Ingliz tili gaplarida sifatning predikativ funksiyasi yasashda “to be” bog‘lovchi fe’lidan tashqari yordamchi fe’llar to become, grow, get, feel, turn, seem, go, keep ham “to be” bog‘lovchi fe’llari о‘rnida kela oladi va ularning semantikasi (ma’no mazmuni) о‘zgarmaydi. Yuqoridagi berilgan misolni biz о‘zgartirib “to be”ning о‘rniga “become” ni qо‘yib kо‘ramiz:

The sea become’s low.

О‘zgartirilgan misolning sentaktik semantikasiga asosan komponentla soni ham ma’nosi xam о‘zgarmaydi.

_{1 (2) 2}

3. It seem’s odd

1 2


NP₁ NP₂

4. He turned red. “turn” ning o`rniga “get” ni qo`yib ishlatsa bo`ladi.

He got red

5. Judy feel’s awful

6. You look well

7. The street’s got wider

Ega va kesim bir-birlarisiz hech qachon klafikatsiyalash mumkin emas. Shubxasiz “ega” va “kesim” atamalari shartli ravishda yadroli preditsirli tur deb va gapning predikatsiyalovchi komponenti deb qabul qilishi mumkin.