Священная Римская империя

2.2 Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
Oʻrta asrlarda Muqaddas Rim imperiyasini tashkil etgan hududlar aholi soni, tili va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi jihatidan bir-biridan keskin farq qilgan. Germaniyada X-XI asrlarda dehqonchilik hukmronlik qildi, cho’l va o’rmonlarning ommaviy o’zlashtirilishi tufayli qishloq xo’jaligi erlarining maydoni doimiy ravishda o’sib bordi. Asosiy xo’jalik birligi erkin yoki yarim qaram dehqon bo’lib, merosxo’rlik huquqida o’z ulushiga egalik qiladi. Feodallashuv jarayonlari tugallanmadi: izchil feodal ierarxiyasi shakllanmadi va imperatorlar ko’magida hududiy knyazlarga kuchsiz qaram bo’lgan kichik va o’rta ritsarlar va vazirlarning etarlicha keng qatlami shakllandi. Germaniyada ham, Italiyada ham oliy ruhoniylar alohida ta’sirga ega edilar: yepiskoplar va abbatlar hududiy knyazlar maqomiga yaqinlashdilar, rivojlangan ma’muriy apparatga ega edilar va imperiyaning keng hududlarini nazorat qildilar. Dehqonlarning qullikka aylanishi Fransiya yoki Angliyaga qaraganda biroz sekinroq davom etdi¹⁵. Italiyada Germaniya bilan solishtirganda iqtisodiyotning rivojlanishi sezilarliroq edi. Bu erda qishloq xo’jaligi tezroq rivojlandi, bu dehqonlarning yerga egalik shakllarining xilma-xilligi bilan ajralib turardi, ammo iqtisodiyotning asosiy dvigateli 12-asrga kelib yirik savdo va hunarmandchilik markazlariga aylangan, birinchi navbatda to’qimachilik, gazlamachilikka ixtisoslashgan shaharlar edi. Ishlab chiqarish va vositachilik savdosi. Italiyada dunyoviy zodagonlar ancha zaif edi va tezda o’zining etakchi mavqeini episkoplar va valvassorlarga, jamoa harakatining rivojlanishi bilan esa shahar patrisiatiga yo’qotdi. Savdoning tiklanishi Germaniya hududlariga, birinchi navbatda Reyn va Meuse bo’yidagi shaharlarga, shuningdek, faol kumush qazib olish boshlangan Hartsga tarqaldi. 11-12-asrlarda Germaniyada shaharlarning rivojlanishi natijasida senyor va erkin imperator shaharlari burgerlari mulki shakllana boshladi, ammo Frantsiya va Angliyadan farqli o’laroq, shahar aholisining markaziy hukumat bilan birlashishi amalda shakllanmadi.
12-13-asrlarda imperiyada sinfiy ierarxiyaning shakllanishi sodir bo’ldi, birinchi navbatda, viloyat knyazliklarining merosxo’r hukmdorlari bo’lgan knyazlar qatlami, ularning ta’siri tobora kuchayib bordi va imperatorlarning markazlashtirilgan siyosati bilan ziddiyatga keldi¹⁶. Hohenstaufen, shuningdek, kichik imperator ritsarlari, vazirlar va erkin burgerlarning mulklari.Imperator hokimiyatining asosiy ustuniga aylangan shaharlar. Germaniyada savdo tezligi sezilarli darajada tezlashdi, bu esa mavjud shahar markazlarining ommaviy paydo bo’lishiga va tez o’sishiga olib keldi. Ko’pgina shaharlar feodallar hokimiyatidan chiqib, ichki muxtoriyatga erishdi. Biroq, Germaniya erkin shaharlarining farovonligi va mustaqillik darajasi hali ham Italiya shahar kommunalarining rivojlanishidan ancha orqada edi, bu davrda ular deyarli mustaqil davlat tuzilmalariga aylanib, dengiz savdosi, hunarmandchilik va moliyaviy operatsiyalarning Evropa markazlariga aylandi. Italiya shaharlarining boyligi 12—13-asrlarda Shimoliy va Markaziy Italiyada imperator hokimiyatini mustahkamlash uchun davom etayotgan kurashning asosiy sabablaridan biriga aylandi. Qishloq xo’jaligida qishloq xo’jaligi mahsuldorligining o’sishi, bir tomondan, dehqonlarning ekspluatatsiyasining kuchayishiga va asta-sekin naqd ijaraga o’tishiga olib keldi, ikkinchi tomondan, nemis dehqonlari tomonidan sharqdagi siyrak aholi erlarini mustamlaka qilishiga yordam berdi - Sileziya, Bogemiya, Pomeraniya va Boltiqboʻyi davlatlari. Bu hududlarning agrar mustamlaka qilinishi nemis shahar huquqi asosida shaharlarning barpo etilishi, shuningdek, nemis ritsarlari ordenlari (Prussiyadagi Tevton ordeni, Boltiqboʻyidagi Qilich ordeni) boshchiligidagi feodallarning kengayishi bilan birga boʻldi. Buning natijasida sharqdagi nemis ta’siri zamonaviy Estoniyaga tarqaldi (Boltiqbo’yidagi tartibli davlatlar, ammo ular qonuniy jihatdan imperiyaning bir qismi emas edi).
O’rta asrlarning oxirlarida, imperiya tomonidan Italiya erlarini yo’qotganidan so’ng, Shimoliy Germaniyaning Ganza shaharlari iqtisodiy rivojlanishda birinchi o’ringa chiqdi, ular o’z qo’llarida Skandinaviya, Angliya, Niderlandiya, Boltiqbo’yi davlatlari va Novgorod o’rtasidagi savdoni jamladilar [18], shuningdek, Niderlandiyaning to’qimachilik markazlari (Antverpen, Mechelen, Bryussel) va Janubiy Germaniya (Svabiyaning tarqoq fabrikalari). Metall qazib olish va qayta ishlashning ahamiyati (Saksoniya, Chexiya, Tirol (tarixiy mintaqa), Nyurnberg) doimiy ravishda oshib, tog’-metallurgiya korxonalari ustidan nazorat yirik savdo kapitali (Fuggerlar va boshqalar ) qo’liga o’tdi. Augsburg Yevropaning eng yirik moliya markazlaridan biriga aylandi. 1348-1350 yillardagi Qora o’lim epidemiyasi, buning natijasida ba’zi mintaqalarda aholi yarmidan ko’proqqa qisqardi, sharqda nemis agrar mustamlakachiligiga chek qo’ydi va ishlab chiqaruvchi kuchlarning qishloqdan shaharlarga chiqib ketishiga yordam berdi¹⁷. Qishloq xo’jaligida nonga bo’lgan talabning o’sishi Shimoliy Germaniyada g’alla ishlab chiqarishning tovar qobiliyatining oshishiga olib keldi, bu g’arbda dehqon xo’jaliklarining birlashishi va mamlakat sharqida patrimonial dehqonchilikning o’sishi bilan birga keldi. Bog’dorchilik va chorvachilik birinchi darajali ahamiyatga ega bo’lgan va mayda dehqon xo’jaliklari hukmron bo’lgan janubiy Germaniyada feodallar dehqonlarga qarshi faol hujum boshladilar, bu esa korveya va tabiiy majburiyatlarning kuchayishi bilan namoyon bo’ldi, dehqonlarni qishloqdan haydab yubordi yer va jamoa yerlarini tortib olish. Buning oqibati bir qator dehqonlar qo’zg’olonlarida (Gussitlar urushi, Poyafzal harakati) namoyon bo’lgan ijtimoiy muammolarning keskinlashishi edi.
Demak, o‘rta asrlarda imperiyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yo yaxshilandi yoki yomonlashdi.