Suwdi’n’ qatti’li’g’i’ ha’m woni’ jumsarti’w usi’llari’

Suwdi’n’ qatti’li’g’i’ ha’m woni’ jumsarti’w usi’llari’

«Jumsàq» hà’m «qàtti’» suwlàr bir-birinen qàlày pàri’q qi’làdi’?
Jer betinin’ 2/3 bo’legi suw menen qàplàng’ànli’g’i’ bizge belgili. Insàn
tirishiligin suwsi’z ko’z àldi’mi’zg’à keltiriw mu’mkin yemes. Ku’ndelikli
turmi’stà, wo’ndiris wori’nlàri’ndàg’i’ proceslerdin’ àji’ràlmàs bo’legi bolg’àn
suw belgili dà’rejede tàzàlàwdàn wo’tkeriliwi kerek. Tà’biyiy suwlàr quràmi’ndà
màgniy hà’m kàlciy xloridleri, sulfàtlàri’, gidrokàrbonàtlàri’ hà’m bàsqà
qosi’mshàlàr bolàdi’.
• Qàtti’ suw—quràmi’ndà Ca+2 hà’m Mg+2 ionlàri’ ko’p bolg’àn suw.
• Jumsàq suw—quràmi’ndà Ca+2 hà’m Mg+2 ionlàri’ bolmàg’àn yàki ju’dà’
kem bolg’àn suw.
Qàtti’ suw ko’plegen texnikàli’q màqsetlerge jàràmsi’z yesàplànàdi’.
Qàtti’ suwdàn pàydàlàni’lg’àndà i’si’ti’w u’skeneleri puw qàzànlàrdi’n’
diywàllàri’ màgniy, kàlciy kàrbonàtlàri’ hà’m bàsqà duzlàrdàn ibàràt
sho’kpeler menen qàplàni’p qàlàdi’. Sho’kpe suw i’si’wi’n qi’yi’nlàsti’ràdi’,
jàni’lg’i’ni’n’ ko’p jumsàli’wi’nà, qàzàn diywàllàri’ni’n’ isten shi’g’i’wi’nà
sebep bolàdi’.
Qàtti’ suwdà sàbi’n ko’pirmeydi, sebebi màgniy hà’m kàlciy ionlàri’ sàbi’n
menen suwdà yerimeytug’i’n birikpeler pàydà yetedi. Qàtti’ suwdà go’sh,
pali’z miyweleri dà’n wo’nimleri jàqsi’ pispeydi, si’pàti’ shày demlewge
bolmàydi’.
Suwdà wàqti’nshà (kàrbonàt), bà’rqullà, kàlciy, màgniy hà’m uluwmà
qàtti’li’q bolàdi’. Wàqti’nshàli’q qàtti’li’q — suwdà màgniy hà’m kàlciy gidrokàrbonàtlàri’ni’n’ [Ca(HCO3)2; Mg(HCO3)2] boli’wi’ menen bàylàni’sli’.
• Turàqli’ qàtti’li’q — suwdà màgniy hà’m kàlciy sulfàtlàri’ hà’m xloridlerinin’ [CaSO4, CaCl2; MgSO4, MgCl2] boli’wi’ menen bàylàni’sli’.
• Kàlciy qàtti’li’g’i’— suwdà kàlciy duzlàri’ni’n’ bàr yekenligine bàylàni’sli’.
• Màgniy qàtti’li’g’i’— suwdà màgniy duzlàri’ni’n’ bàr yekenligine
bàylàni’sli’.
• Uluwmà qàtti’li’q — suwdi’n’ kàlciy hà’m màgniy qàtti’li’g’i’ ji’yi’ndi’si’.
Suwdi’n’ qàtti’li’g’i’n to’menletiw, jumsàrti’w ushi’n distillyàciyà (suwdi’
àydàw) hà’m de ximiyàli’q usi’llàrdàn pàydàlàni’làdi’. Ximiyàli’q usi’llàrdà
màgniy hà’m kàlciy ionlàri’ suwdàn yerimeytug’i’n birikpeler tu’rinde
shi’g’àri’p jiberiledi. Buni’n’ ushi’n:
1. Suwdi’ qàynàti’w joli’ menen wàqti’nshàli’q qàtti’li’q jog’àlti’làdi’.
Ca(HCO3
)2 → CaCO3
↓ + H2
O +CO2
↑
Mg(HCO3
)2 → MgCO3
↓ + H2
O +CO2
↑
U’yin’izde shày demlew ushi’n suw qàynàti’làdi’. Bà’rqullà suw
qàynàti’làtug’i’n i’di’s tu’bine itibàr berin’. Suwdà yerimeytug’i’n tàs tà’rizli
qàtpàrdi’ ko’resiz, wol CaCO3
hà’m MgCO3
duzlàri’.
2. Hà’kli suw qosi’làdi’:
Ca(HCO3
)2
+ Ca(OH)2 → 2CaCO3
↓ + 2H2
O
Mg(HCO3
)2
+ Ca(OH)2 → CaCO3
. MgCO3
↓ + 2H2
O
3. Silti tà’sir yettiriledi:
Ca(HCO3
)2
+ 2NaOH → CaCO3
↓ + Na2
CO3
+ 2H2
O
Mg(HCO3
)2
+ 2NaOH → MgCO3
↓ + Na2
CO3
+ 2H2
O
4. Sodà (Na2
CO3
) qosi’p Mg2+ hà’m Ca2+ ionlàri’ sho’ktiriledi:
Ca(HCO3
)2
+ Na2
CO3 → CaCO3
↓ + 2NaHCO3
Mg(HCO3
)2
+ Na2
CO3 → MgCO3
↓ + 2NaHCO3
Bundà kàlciy hà’m màgniy ionlàri’ suwdà yerimeytug’i’n kàrbonàtlàr
tu’rinde yeritpeden shi’g’àri’p jiberilediTuràqli’ qàtti’li’q suwdi’ qàynàti’w menen joq bolmàydi’. Woni’ suwdà yàki
nàtriy fosfàt qosi’p joq yetiledi:
CaSO4
+ Na2
CO3 → CaCO3
↓ + Na2
SO4
3MgSO4
+ 2Na3
PO4 → Mg3
(PO4
)2
↓ + 3Na2
SO4
Sànààttà suwdi’n’ qàtti’li’g’i’n ketiriw ushi’n ion àlmàsi’w usi’li’n
qollànàdi’.
• Kàtionitler—suwdà yerimeytug’i’n, quràmi’ndà si’rtqi’ wortàli’q
kàtionlàri’nà (Ca+2, Mg+2) àlmàsà àli’wshi’, hà’reketshen’ kàtionlàr
(Na+) bolàtug’i’n qàtti’ zàtlàr‚.
• Anionitler—suwdà yerimeytug’i’n, quràmi’ndà si’rtqi’ wortàli’q ànionlàri’nà
( , Cl–) àlmàsà àli’wshi’, hà’reketshen’ ànionlàr bàr qàtti’ zàtlàr.
Kàtionitli kolonkàdàn wo’tkizilgen suwdi’n’ quràmi’ndàg’i’ Ca+2, Mg+2
ionlàri’ Na+ ionlàri’nà àlmàsi’p, kolonkàdà qàlàdi’ hà’m nàtriy ionlàri’ suwg’à
wo’tedi:
Na2R + Ca2+ → 2Na+ + CaR
Kàtionitlerde R-quràmàli’ du’ziliske iye orgànikàli’q ràdikàl. Kàtionitler
suwdi’ kàlciy hà’m màgniy ionlàri’nàn tàzàlàwg’à jà’rdem berse, ànionlàrdi’
shi’g’àri’p jiberiw ushi’n ànionitler qollàni’làdi’.
BKM elementleri: «Qàtti’ suw», «Jumsàq suw», wàqi’tshà qàtti’li’q, turàqli’
qàtti’li’q, qàtti’ suwdi’ jumsàrti’w, ionitler, kàtionit, ànionit.