Сувда ва қуруқликда яшовчилар Таянч тушунчалар ва билимлар

Сувда ва қуруқликда яшовчилар
Таянч тушунчалар ва билимлар: Сувда ва қуруқликда яшовчиларнинг гавда тузилиши. Туркумлари. Сувда ва қуруқликда яшовчиларнинг филогенияси ҳамда келиб чиқиши.
Умуртқали ҳайвонларнинг сув муҳитидан қуруқликда яшашга ўтган дастлабки вакиллари амфибиялардир. Умуртқали ҳайвонларнинг сув муҳитидан қуруқликда яшашга ўтиши биринчидан ҳаводаги кислород билан нафас олишни, иккинчидан қаттиқ субстратда ҳаракатланишни тақазо қилган. Натижада уларнинг гавда тузилишида бир қанча кескин ўзгаришлар эволюция жараёнида содир бўлган. Мисолга бақани олсак у бош, тана, бир жуфт олдинги ва бир жуфт кейинги оёқлардан иборат гавдага эга. Териси юмшоқ шилимшиқ, безларга бой. Боши танага қўшилиб кетган, бўйни билинмайди. Бошининг икки ён томонида кўзи бор.(67-расм)
Скелети бош, умуртқа поғона, дум, олдинги ва кейинги оёқ суякларидан иборат.

67 – расм. Қурбақа. Бақа
Олдинги оёқ елка камари, елка суяги, билак, тирсак, билакузук, кафт бармоқ фалангалари, лейинги оёқ чаноқ, сон, катта ва кичик болдир, товон, кафт, бармоқ фалангалардан тузилган. Умуртқа поғонаси бўйин, тана, думғаза ва дум суякдан ташкил топган.(20,21)
Овқат ҳазм қилиш системаси. Ўлжани тилига ёпиштириб олади ёки жағлари билан тутади. Озиқ аввал оғиз бўшлиғига, сўнг қизилўнгачга ўтади, у ошқозонга очилади . Кейин ўн икки бармоқли ичак, ингичка ичак, ундан тўғри ичак ва клаокага ўтади. Жигарнинг ўртасида ўт пуфаги, ошқозон ости бези бор.(68-расм)

68 – расм. Бақанинг ҳазм қилиш системаси (А) ва озиқланиши (Б): 1-оғиз, 2-қизилўнгач, 3-ошқозон, 4-жигар, 5-ошқозоности бези, 6-клоака, 7-тил.
Нафас олиш системаси. Сувда ва қуруқликда яшовчилар териси орқали 15-55%, ўпкаси орқали 35-75%, оғиз-халқум ёдамида 10-15% кислород олади. Ўпкаси ва оғиз-халқум бўшлиғи орқали 35-55%, териси орқали 45-65% СО₂ ажратади.(7)
Қон айлагиш системаси. Итбалиқнинг қон айланиш системаси балиқларникига ўхшаш. Вояга етган амфибияларда ўпканинг пайдо бўлиши билан қон айланиш системасида кучли ўзгаришлар рўй берган. Бақанинг юраги икки юрак бўлмаси ва битта қоринчадан ташкил топган. Амфибияларнинг юрак уриши паст 40-50, базиларида 30-20 га тенг.(69-расм)

69 – расм. Бақанинг қон айланиш системаси (А) ва юрагининг тузилиши (Б): 1-юрак, 2-ўпка, 3-кичик қон айланиш доираси, 4-катта қон айланиш доираси, 5-ўнг юрак бўлмаси, 6-чап юрак бўлмаси, 7-юрак қоринчаси, 8-артериялар, 9-вена.