Сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш йўналишида

Иншоот ости хандагида бажариладиган ер ишлари ҳажмларини ҳисоблаш.
Кичик гидротехник иншоотлар учун котлованлар қазишда ер ишларининг ҳажмлари асосан ишларни тўғри ташкил қилиш ва сифатли қилиб бажариш ҳамда ресурс сметасини тузиш мақсадларида бир неча усулда ҳисоблаб топилиши мумкин. Бу усуллар котлован кўндаланг кесимининг шаклига қараб танланади. Агар котлованнинг плани ёки кўндаланг кесими мураккаб шаклда бўлса, уни содда шаклларга бўлиш керак бўлади. Катлован шакли, кўпинча тўртбурчаксимон (2.4- расм) асосли кесик пирамида, призматоид, обелиск кўринишида бўлиши мумкин, шунга асосан котлованнинг ҳажми шу жисмларнинг ҳажмларини топиш формулаларидан фойдаланиб ҳисоблаб чиқилади.
Қурилишни ташкил қилиш лойиҳасини тузишда механизация воситалари ва қўл кучи ёрдамида бажариладиган ер ишларининг, транспортсиз ва транспортли бажариладиган ҳажмларини, қуруқ ва қурилиш машиналари ишчи органларига ёпишадиган грунтлар ҳажмларини ҳамда сув остидан қазиб олинадиган грунт ҳажмларини алоҳида-алоҳида ҳисоблаш талаб қилинади.
Қуйида котлованнинг кўп учрайдиган шаклларидан ва уларни қазишда бажариладиган ишлар ва грунтлар турларига боғлиқ ишлар ҳажмларини ҳисоблаб топиш усулларидан мисоллар келтирамиз. Ер ости қисми чуқурлиги (h_х=5.46 м), эни а₁¹=26.52 м ва узунлиги L_и=160 м бўлган иншоот ости хандаги ёнлари лойиҳа қиялиги, мос равишда m=1 қилиб олинган, ўсимлик қатлами грунти қалинлиги ер ости суви сатҳи h_сув=1,168 м бўлган (2.4-расм.), IV гуруҳ грунтда қазиладиган хандак бўйича механизациялашган усулда (шу шумладан қўлда) бажариладиган ер ишлари ҳажмлари ҳисоблаб топилсин, (ер ишлари қўшимча ҳажми V_қўш=445000 м³ га тенг) натижалар 2.1-жадвалга киритилсин.
1. Катлован кесими ва планини масштабда, миллиметрланган қоғозга ўлчамлари бўйича чизишдан олдин, иншоот ости хандаки ўлчамлари ички периметри бўйича, бетон ишларини бажаришда арматура, қолиплар, қурилиш машинаси ва ускуналар ҳамда сув чиқариб ташлаш учун ариқлар жойлаштирилишини, кейинчалик, иншоот ер ости қисми қурилиб бўлингандан қайта кўмиб ташланишини кўзда тутиб, иншоотнинг энига «а» масофа қўшиб олинади,



Кейинчалик, берилган ва ҳисоблаб топилган лойиҳа ўлчамларидан фойдаланиб катлован кўндаланг кесими ва плани, ёнларига қайта кўмиш ва ўсимлик қатлами грунти тупроқтепалари жойлаштириладиган қилиб, масштабда чизилади.
Чуқурлиги 5 метргача бўлган котлован откоси қиялиги коэффициенти ҚМҚ таклифи асосида қабул қилинади ([3], 2-илова). Катта чуқурликларда, юмшоқ ва ҳўл грунтларда откос қиялигини – машиналар, тахланувчи материаллар, ғарамлаб қўйиладиган грунт ва кавальерлар оғирлигидан грунтнинг ўпирилиб тушиши эҳтимоллиги бор зоналарида, мумкин бўлган барча вақтинчалик юкламаларни ҳисобга олиш асосида белгиланади.Чуқур катлованлар ҳар 5 ва 10 м дан сўнг пағоналарга ажратилади ва пағоналарда кенглиги 3 м дан кам бўлмаган бермалар (токчалар) ҳосил қилинади. Токчалар ҳосил қилиш откос қияликлари ўзгариши олдиндан белгиланувчи, ҳар хил геологик шароитли белгиларда (отметкаларда) ва технологик эҳтиёжлар (токчада қурилиш машинаси, ускунасини жойлаштириш ва ҳ.о.) албатта бўлиши керак.
Яхлит (устидан сув ўтмайдиган) тўғон, хандаги кўндаланг кесими ва плани.

1. 
   Хандакдан қазиб олинадиган умумий грунт хажми қуйидагича аниқланади
   

2. 
   Иншоатнинг ер ости қисмини хажмини аниқлаш. Иншоат ер ости қисмидан олинадиган тупроқ транспортда қурилиш майдончасидан олиб чиқилиб кетилади.
   

3. 
   Хандакнинг ер ости суви сатҳидан пастдаги ва унинг таъсирида бўлган нам грунт ҳажми қуйидагича ҳисобланади:
   

4. 
   Хандакнинг суви сатћи таъсирида бўлган, яъни ер ости суви сатҳидан юқорида жойлашган, чўмичга ёпишадиган грунт ћажми ќуйидагича ћисобланади:
   

5. 
   Объектда бажариладиган ер ишлари таркибидаги ќуруќ (табиий намликдаги) грунт ћажми ќуйидагича ћисобланади:
   

Бу ерда -хандакдан қазиб олинадиган ќуруќ (табиий намликдаги) грунт ћажми, ќуйидагича ћисобланади:

Иншоот ости хандакини қазиш ишини ташкил қилиш ҳисобларида қуйидаги натурал ва нисбий улушлар кўринишдаги ҳажмлар ҳисоблаб топилди:
-иншоот ости хандакида ер ишлар ҳажми
- қуруқ грунт қазиб олиш ҳажми
- сув остидан қазиб олинадиган грунт ҳажми 4812.91 м³-28.7 %
- чўмичга ёпишадиган грунт ҳажми м³ -8.7 %

6. 
   Хандакдан қазиб олиниб қайта кўмиладиган грунт хажми хажми қуйидагича аниқланади.
   

7. 
   Ушбу курс лойиҳасида, кўп вариантлиликни ҳосил қилиш мақсадида, хандакнинг ќайта кўмиш ћажмига тенг ќисми грунти ва ќўшимча ер иши (V_ќ.кўм) ћажми экскаватор билан транспортсиз (ерга ташлаб), хандакнинг иншоот ер ости ќисмига тенг ћажми (V_{ин.ер.ост}) грунти эса, транспортли схемада ќазилади.
   

8. 
   Ќурилишни ташкил ќилиш лойићасини тузишда ва курс лойићасида ер ишлари ишлаб чиќариш ћажми V_иш.чиќ, ер ишлари умумий ћажми V_ум ва ер ишлари лойића ћажми V_лой тушунчалари фарќланади ва ќуйидагича ћисобланади.
   

-ер ишлари лойића ћажми:

9. 
   Ер ишлари умумий ҳажми хажми қуйидагича аниқланади:
   

10. 
    Ер ишлари ишлаб чиќариш ћажми:
    

Ер ишлари ишлаб чиќариш ћажми хандакда бажариладиган ер ишлари таркибига, шу ишларни бажариш учун ќобул ќилинган технологик ечимларга, ишларни ќайси ќурилиш машиналарини ќўллаб механизациялашга боѓлиќ равишда ўзгариши мумкин. Масалан транспортсиз схемада ќазиб олинган грунт экскаватор билан бевосита ќайта кўмиш тупроќтепасига ётќизилса, ер ишлари ишлаб чиќариш ћажми кўйидагича ћисобланади:

ифодасидан фойдаланиб ћисобланган ер ишлари ишлаб чиќариш ћажмида хандакдан транспортсиз схемада ќазиб олинган грунт экскаватор билан фаќат ерга ташлаб ќазилади ва ќайта кўмиш грунти тупроќтепаларигача экскаватор билан яна бир марта ќайта ташилиб (перекидка) ёки бульдозер билан суриб олиб бориб ќўйилади. Энди шу иккала усулдан ќайси бирини танлаш, вариантларни мећнат сарфлари, солиштирма ћаражатлар миќдори ва ишларни бажариш муддатлари бўйича солиштириш талаба томонидан амалга оширилади.

11. 
    Сув хўжалиги ќурилиши ишлаб чиќаришида ер ишларининг механизациялашганлик даражаси 95-97 % ни ташкил ќилади, ер ишларининг ќолган 3-5 % (катлован ости ва ёнларини текислаш, катлованни бетон ќоришмасини ётќизишга тайёрлаш, катлованга сув оќиб тушмаслиги учун марзалар ћосил ќилиш, сув ќочириш ариќаларини ќазиш ва ћ.о.) ќўл кучида амалга оширилади. Ер ишларини ташкил ќилиш лойићасида алоћида талаблар келтирилмаса, ќўл кучида бажариладиган ер ишлари ћажмлари механизациялашган усулда бажариладиган ер ишлари таркибида деб ќаралади, яъни ќўл ишлари механизациялашган усулда бажариладиган ер ишлари ћажмларидан айрилмайди ћам, ќўшилмайди ћам. Ќўл кучида амалга ошириладиган ер ишлари ћажми- м³, м², му (пм-пагонный метр) ўлчов бирликларда умумий кўринишда ќуйидагича ћисобланиши мумкин:
    

- умумий ћажмдан фоиз (%) -кўринишида олинса,

2.1-жадвал

Ер ишлари ҳажмлари ведомости

N т.р	Ишлар, кўрсатгичлар номлари, грунтларнинг физик-механик ћолатлари	Солиштирма ћажм м^3/1му; м^2; пм;	Иш характерли параметри	Тўлиќ ћажм м^3, м^2
1	2	3	4	5