Suv o‘tlari

Qo`ng`ir suvo`tlar.

1-lessoniya, Б-barmoqsimon laminariya, B-shirin laminariya, Г-makrosista.

Suv o`tlaridan olingan Algin preparati yengil ich yumshatuvchi ta`siriga ega(Alginat natriy). Sariq suv o`tlarini qoldiqlarini "trepel" deb ataladi. Bu modda dinamit tayyorlashda va binokorlikda toshlarni pardozlashda ishlatiladi. Shuning uchun uzoq vaqt chirimaydi. Ko`k-yashil suv o`tlarining ba`zi turlari: ANAVAYENA va Stratanastoc boshqalar havodagi N2 ni yutish xususiyatiga ega. Ular xavodagi N2 ni yutib, yerni N li birikma bilan boyitadi. Ko`k-yashil suv o`tlari, yashil suv o`tlari, sariq suv o`tlari dengizlarda organik cho`kmalar xosil qiladi. Bu organik cho`kmalarni SAPROPEL deyiladi. Sapropel oziq modda va o`g`it sifatida katta ahamiyatga egadir. Suv o`tlarining ba`zi birlaridan XLORELLA deb atalgan antibiotik dori olinadi. Xlorella oshqozon kasali, singa, buqoq, gipertoniya kasaliklariga davo. Sporaning xipchini bo`lmaydi, xarakatsiz, zoosporaniki xarakatchan bo`ladi.

ZAMBURUFLAR-Fungi

Zamburug`lar yer yuzida juda ko`p tarqalgan o`simlik bo`lib hozirgi kunda 70.000 xil turi ma`lum. Zamburug`lar asosan quruqlikda, ba`zilari esa suvda yashaydi. Zamburug`lar oziqlanishi jixatidan geterotrof organizmdir. Geteratrof oziqlanish o`z galida 2 ga bo`linadi.

1.Parazit xolda ovqatlanish

2.Saprofit xolda ovqatlanish

Parazit xolda ovqatlanish tirik oganizm xisobiga, saprofit xolda oziqlanish o`lik organizm xisobiga bo`ladi. Zamburug`larda xlorofil donachasi bo`lmaydi. Shuning uchun ham o`zlariga o`zi ovqat tayyorlay olmaydi. Zamburug`larning tanasi GIF deb ataladi. Giflar bir xujayrali yoki ko`p xujayrali tarmoqlashgan yoki tarmoqlanmagan bo`ladi. Giflarning eni 1-15 mm,bo`yi esa bir necha metrgacha bo`lishi mumkin. Giflar asosan monopodial, qisman simpodial o`sadi. Giflarning xujayra po`sti xitin moddasidan tuzilgan. Xujayralari 1 ta yadroli yoki ko`p yadroli bo`ladi. Xujayrada oziqli modda sifatida glikogen va yog` tomchilari to`planadi. Giflarning yig`indisi mitselliy deb yuritiladi. Zamburug`larning tanasi yoki mitseliyasi ochiq yoki yopiq yerda taraqqiy etadi. Ochiq yerda taraqqiy etsa, ekzogen, yopiq joylarda taraqqiy etsa endogen deyiladi. Zamburug`larda qoplovchi, o`tkazuvchi to`qimalari bo`lmaydi. Ularda faqat chiqaruvchi to`qima, ba`zilarida sutli naylar bo`ladi. Chiqaruvchi to`qimada oshlovchi modda-dubil, hamda smolaga o`xshash modda chiqarilib turadi. Sutli naylarida zaharli modda-alkaloidlar va boshqa moddalarni uchratish mumkin. Zamburug`lar 1 yillik, 2 yillik, hamda ko`p yillik bo`ladi. Zamburug`larning ko`pchiligi 2 yillikdir.

Zamburug`lar 3 xil yo`lda ko`payadi:

1.VEGETATIV

2.JINSSIZ

3.JINSLI

Vegetativ ko`payishi Oidio kurtaklanib va Xlamdosporalar yordamida bo`ladi. Ba`zi bir zamburug`larda vegetativ ko`payishda kurtaklanib ko`payadi. Bunga achitqi zamburug`ini misol qilish mumkin.

Jinssiz ko`payish sporalar yoki zoosporalar yordamida bo`ladi. Suvda yashaydigan zamburug`lar zoospora tuzib ko`paya-di. Quruqlikda yashaydiganlari esa, spora xosil qilib ko`payadi. Sporalari nixoyatda mayda,quruq va ko`p miqdorida tayyorlanadi. Mas: SHAMPINION deb atalgan zamburug` 2 sutkada 2 mlrd. spora hosil qiladi. Yong`oqning tanasida uchraydigan Pukok parazit zamburug`ida 1 yilda 10 mlrd spora tayyorlanadi.

Jinsli urchishi 2 xil usulda bo`ladi:

a) Oogamiya

b) Konyugatsiya

Yuqori murakkab tuzilgan zamburug`larning jinsiy urchishi bir oz soddalashgan bo`ladi. Ularda fiziologik jixatidan har xil bo`lgan 2 ta (xujayra) sporalar qo`shilib ko`payadi. Bu sporalarni bipolyar sporalar,ya`ni 2 qutbli sporalar deyiladi. Bittasi "---", 2-si "+" qutbli bo`ladi. Zamburug`-lari tipi 5 sinfga bo`linadi.

1.Qadimgi zamburug`lar- Archimycetes

2.Suv o`tlariga o`xshash zamburug`lar- Phycomycetes

3.Xaltachali zamburug`lar- Ascomycetes

4.Murakkab bazidial zamburug`lar- Basidiomycetes

5.Aniqlanmagan zamburug`lar- Fungi imperfect.

Zamburug`larni ba`zi birlari mas: qo`ziqorinlar oqsil va N li moddalarga boy bo`ladi. Shuning uchun odamlar tomonidan ular iste`mol qilinadi: Shamshinon, Smorchok, Djodevik, Belыy grib va boshqalar. Zamburug`lar qishloq xo`jaligida ham ahamiyatga ega. O`simliklar ildizida miko-rizalar bo`ladi. Grekcha: miks-ildiz, ridza-zamb. Zamburug`lar ildizning tashqi tomonida joylashgan bo`lsa ektotrof, il-dizining ichki organlarida joylashgan bo`lsa, endotrof mikoriza deyiladi. Mikorizalarning ahamiyatini 1881 yil-da rus olimi Kamenskiy aniqlagan. Mikorizalar o`simlik-lar ildizini vitaminlar bilan, mas: V1 bilan ta`minlab turadi. V1 vitamin o`simlik ildizining o`sishiga yordam beradi. Mikorizalar erimaydigan moddalarni eriydigan xolga keltiradi. Ularning ba`zi birlari xavodagi erkin N ni yutish xususiyatiga ega. Shu bilan o`simlikni azot bilan ta`minlab, yerni N bilan boyitadi.

Zamburug`larning sanoatda ahamiyati kattadir. Mas: achitqi zamburug`i Sacsharomycetes glukozani etil spirtiga aylantiriladi. Zamburug`larning meditsinada ham ahamiyati kattadir. Mas: shoxkuya (qora mug`) Claviceps purpurea - Sporыnya.

Shoxkuya-Claviceps purpurea Tulasne.

1-javdar boshog`idagi sklerotsiylar, 2-sklerotsiy, 3-meva tanachali sklerotsiy, 4-meva tanachaning boshchasi, 5-xaltachali periteriy.

Bu zamburug` parazit xolatda g`alladon o`simliklarida uchraydi. Xaltachali zamburug`ga kiradi. Tarkibida ergotin gruppasiga kiradigan bir qancha alkaloidlar bor. Bu zamburug`dan tayyorlangan ekstrat gnikologiya praktikasida qon to`xtashda ishlatiladi. Shoxkuya alkaloid mushaklarni qisqartirish xususiyatiga ega. 1942 yili Rus olimi Yermolyeva Penicillium deb atagan xaltachali zamburug`dan pensillin oladi. 1938 yili rus olimi Krasilnikov xali yaxshi aniqlanmagan zamburug`lardan Actinomycetes dan stretomitsin oldi. Zamburug`lardan bo`yoq moddasi olinadi. Mas:Pukok zamburug`idan. Zamburug`ning ahamiyati bilan birga ularning zarari ham bor. Parazit zamburuhlar qishloq xo`jaligida juda katta zarar keltiradi.Mas:Bazidial zamburug`lar sinfiga kiruvchi qora kuya zamburug` (Golovnya) Ustilago hamda zang zamburug`i (rjavchina) Puccinia 1932 y qishloq xo`jaligida 300 mln so`mlik zarar yetkazgan. Bu zamburug`lardan qutilish yo`li qora kuya va zang zamburug`lariga chidamli o`simlik navlarini yetkazish, ekin ekiladigan dalalarni begona o`tlardan tozalash, urug`ini dorilab ekish va x.k.

LISHAYNIKLAR-Lichenes

Lishayniklar 2 xil o`simlikning birga yashashidan xosil bo`lgan organizmdir. Lishayniklarda suv o`ti hamda zamburug` bor. Lishayniklarda bo`lgan suv o`ti va zamburug` bir-biri bilan simbioz xolatda yashaydi. Simbioz bu bir-biriga xamkorlik va qarama-qarshi kurashdir. Zamburug`-lardan asosan xaltachali zamburug`lar, ba`zan bazidial zamburug`lar, suv o`tlaridan ko`k-yashil yoki yashil suv o`tlari ishtrok etadi. Lishaynikni tashkil etgan bu 2 organizm bir biridan foydalanib, qisman bir-biriga zarar yetkazib, yashashni davom ettiradi.

Zamburug`lar suv o`tiga suv va mineral moddalarni beradi, suv o`tidan esa organik moddalarni oladi. Suv o`tining xujayrasida yashil rang beruvchi pigment bo`lmagani uchun, fotosintez bo`lib, organik modda tayyorlanadi.

1867 yil rus olimlari Fomitsen va Baronetskiylar lishayniklarning tanasidan suv o`tlarini ajratib olgan. Erkinlikka chiqqan suv o`tlari kuchli taraqqiy etib, zoosporalar ko`paya boshlagan. Suv o`tlaridan ajrab qolgan zamburug`lar esa normal taraqqiy eta olmagan. Fomitsin va Baronetskiylar suv o`tlari zamburuqqa tushgan asir degan xulosaga kelgan. Bu 2 xil o`simlikni bir-biri bilan qo`shilib yashashdan nixoyat darajada sovuqqa va issiqga chidamli organizm kelib chiqqan. Lishayniklar, suv o`tlari yoki zamburug`lar yashay olmaydigan joylarda o`sadi va taraqqiy etadi. Mas: toshlarning ustida, daraxtlarning po`stlog`ida, cho`llarda va boshqa yerlarda. Lishayniklar tashqi ko`rinishi jixatidan 3 ta gruppaga bo`linadi:

1.Ko`pikka o`xshash bo`lgan lishayniklar (Nakipniye yoki korkoviye)

2.Bargga o`xshash lishayniklar (Listoviye)

3.Shoxlanib o`sadigan lishayniklar (Kustistiye)

А-yopishqoq lishaynik, Б-bargsimon lishaynik, В,Г,Д-butasimon lishaynik, E-lishaynikning ichki tuzilishi, Ж-sorediya.

Ko`pikka va bargga o`xshash lishayniklar toshga, daraxtlarning po`stlog`iga yoki biror narsaga yopishgan xolda gorizontal o`sadi. Shoxlanib o`sadigan lishaynik esa, vertikal o`sadi. Lishayniklarning anatomiyasi ham 2 xil tipda bo`ladi.

Lishayniklar tanasining tashqi tomonini zamburug` giflari o`rab olgan. Ichki tomonida suv o`ti xujayralari joylashgan bo`ladi: Lishayniklarning tanasining ma`lum bir joyida suv o`ti xujayralari bo`lsa, suv o`ti qavatini gonidiya qabat deyiladi. Lishaynikning o`zini geteromer deyiladi. Lishaynikda suv o`t xujayralari tarqoq xolda joylashgan bo`lsa, gomeomer deyiladi.

Lishayniklar 3 xil yo`lda ko`payadi:

a) VEGETATIV b) JINSSIZ v) JINSLI

Vegetaiv ko`payishda tanasi bo`linib ko`payadi yoki tanasida o`simtalar xosil bo`ladi. Sordiya - bu koptoksimon (tugunsi-mon) bo`lib suv o`tlarini zamburug`lar o`rab oladi. (1 ta yoki 2 ta suv o`tlarini).Sordiya yetilgandan keyin lishaynikni tanasi bosim ta`sirida yoriladi va sordiya shamol yordamida uchib ketadi va qulay sharoitda nam yerda o`sib, ko`payadi.

Izidiya-lishaynik tanasida yonidan o`sib chiqan o`simlik bo`lib, shuni yordamida uzilib qulay yerga tushib ko`payadi.

Jinssiz ko`payish sporalar yordamida bo`ladi. Zamburug` bilan suv o`ti birgalikda sordiya yoki izidiya hosil qilib ko`payishi mumkin. Sordiya suv o`ti xujayrasi bilan zamburug` giflari. Suv o`ti qaysi suv o`tidan tashkil topgan bo`lsa, shu bo`yicha ko`payadi. Zamburug`lar ham shunday. Ikkalasi ham o`z xolicha ko`payadi. Lishayniklarning ba`zi birlari odamlar tomonidan ovqatga ishlatiladi. Mas: Islandiya li-shaynigi. Ba`zi lishayniklardan lakmus bo`yoq olinadi. Tundrada o`suvchi lishaynik bug`ular uchun ovqat. Lishayniklar juda sekin o`sadi. Mas: Tundrada o`suvchi lishayniklar 1 yilda 3,5 sm o`sishi mumkin. Ba`zi bir lishayniklardan efir moyi olinadi. Ba`zi bir lishayniklar zaharli bo`lgani uchun ovchilar bo`rilarni zaharlash uchun ishlatadilar.

Adabiyotlar: