Suv ostida sakson ming kilometr

T o ' q q i z i n  chi   b o b  

YO'QOLGAN  QIT’A

Ertasi  kuni,  19-fevralda,  ertalab  kayutamga  ka­

nadalik kirib keldi. Uning kelishini kutgan edim.

Ned Lend g'amgin ko'rinardi.

-   Bu  yog'iga  nima  deysiz,  janob  professor?  -  

deya so'z boshladi u.

-  Nima derdim, Ned? -  javob berdim men.  -  Ta- 

sodif rejamizni buzdi.

-   Ha...  -   Qayoqdanam  bu  la’nati  kapitanning 

xayoliga  kemasini  xuddi  biz  qochadigan  daqiqada 

to'xtatish kelib qoldi!

364

---

-   Nima ham qila olardik, Ned, u o'z xazinachisi- 

ni ko'rishi kerak ekan-da.

-  Xazinachisini? Nedning ko'zlari katta ochildi.

-   To'g'rirog'i,  o'z  xazinasining  kassasini.  Har 

qanday  davlatning  juda  katta  boylik  saqlaydigan 

xazinasidan  ham  ishonchliroq  okean  tubini  ko'zda 

tutyapman.

Shundan  so'ng  Ned  Lendga  o'tgan  kecha  bo'l­

gan  voqealami  so'zlab  berdim va  mening bu  hiko- 

yam  uni  kapitan  bilan yarashtirib,  qochish  haqida- 

gi  fikridan  qaytarishga  majbur  qiladi,  degan  umid- 

da edim.

Hikoyamning  birdan  bir  natijasi  shu  bo'ldiki, 

Ned  Lend  Vigo  jangi  bo'lib  o'tgan  o'sha  yerlarda 

sayr qilmaganidan qattiq achindi.

-   Biroq,  -   dedi  u,  o'ziga  tinchlik  bermayotgan 

fikrga  qaytib,  -   hali  hech  narsa  yo'qotilgani  yo'q. 

Kecha kechqurun amalga oshirolmagan ishni bugun 

qilishimiz mumkin...

-   «Nautilus»  qayoqqa  qarab  ketyapti?  -   uning 

so'zini bo'ldim men.

-  Bilmadim.

-   Peshinda  xaritaga  qaraymiz.  Kanadalik  Kon- 

selning  yoniga  ketdi.  Kiyinib,  shoshilinch  salonga 

chiqdim.

Kompas  menga  ortiqcha  tinchlantiradigan  yan- 

gilikni  xabar  qilmadi:  «Nautilus»  janubi  g arb   to­

mon  ketayotgan  edi.  Biz  Yevropaga  orqamiz  bilan 

turib qolgan edik.

Men  natijasi  o'sha  zahotiyoq  xaritaga  tushiri- 

ladigan  peshindan  keyingi  kuzatishlarni  sabrsizlik 

bilan kutar edim.

Soat  o'n  bir  yarimda  nasoslar  rezervuarlarni 

bo'shatdi va  «Nautilus»  okean sathiga  suzib  chiqdi. 

Men yugurib  palubaga  chiqdim:  Ned  Lend  mendan

365

---

oldinroq  chiqqan  ekan.  Hech  qanday yer ko'rinmas 

edi.  Faqat  ko'z  ilg'amas  dengiz.  Ufqda  bir  necha 

yelkanli  kema  ko'rindi.  Osmonni  bulut  qoplagan 

edi. Aftidan, bo'ron yaqinlashayotganga o'xshardi.

Bundan  ranjigan  Ned  Lend  bulutlar  pardasi- 

ni  ko'zi  bilan teshib yuborguday bo'lib  qarar  edi:  u 

tuman  ichidan  o'zi  qidirayotgan  quruqlikni  ko'rish 

umidida edi.

Peshinda birpasgina quyosh chiqdi.  Bundan foy- 

dalangan  kapitan  yordamchisi  kuzatishlarini  olib 

bordi.  Dengiz  qattiq  chayqala  boshlagani  uchun 

«Nautilus» o'sha zahotiyoq yana suvga sho'ng'idi.

Bir  soatdan  keyin  kemaning  qayerda  ketayot- 

gani  xaritaga  tushirilgach,  men  uzunlikning  16- 

gradus  17-minutida  va  kenglikning  33-gradus  22- 

minutida  eng  yaqin  yerdan  olti  yuz  kilometr  ma- 

sofada turganimizni ko'rdim.  Bunday sharoitda qo- 

chish haqida o'ylab ham bo'lmas edi.

Bu  xabardan  kanadalikning  qanchalik  diqqati 

oshganligini tasaw ur etish qiyin emas edi.

Menga  kelganda,  shuni  aytish  kerakki,  bundan 

unchalik  xafa  ham  bo'lmadim.  Aksincha,  yelkam- 

dan tog'  ag'darilganday bo'ldi va men jon-dilimdan 

kundalik ishlarimga sho'ng'ib ketdim.

Kechqurun  vaqt  allamahal  bo'lganida,  soat  o'n 

birlarga  yaqin  kayutamga  kutilmaganda  kapitan 

Nemo  kirib  qoldi.  U  mendan  juda  mehribonlik  bi­

lan  kecha  anchagacha  uxlamay  yurganimiz  char- 

chatib  qo'ymadimi,  deb  so'radi.  Men  sira  char- 

chamaganimni aytdim.

-   Unday  bo'lsa,  janob  professor,  men  sizni  ajo­

yib  bir  ekspeditsiyada  qatnashishga  taklif  qila­

man,  -  dedi u.

-  Marhamat, kapitan.

-   Siz  shu  paytgacha  dengiz  o'zanini  kunduzi,

366

---

quyosh  nur  sochib  turganda  ko'rdingiz.  Uni  qo- 

rong'i tunda ko'rishni istaysizmi?

-  Jon derdim.

-   Oldindan  aytib  qo'yay,  bu  juda  charchata- 

digan  sayr  bo'ladi.  Ancha  yayov  yurib,  tog'ga  ham 

chiqishga  to‘g‘ri  keladi.  O'zingizga  ma’lumki,  bu 

yerlarning yo'llari qarovsiz yotadi.

-   Siz bu gaplaringiz bilan qiziqishimni oshiryap- 

siz,  kapitan.  Men  hoziroq  izingizdan  borishga  tay- 

yorman.

-   Unday  bo'lsa,  kiyinish  xonasiga  yuring,  ska- 

fandrlarni kiyib olish kerak.

Yechinadigan  xonada  men  na  kema  ekipajining 

matroslari va  na  o'rtoqlarim bu  ekspeditsiyada biz­

ga  hamroh  bo'lmasliklarini  ko'rdim.  Kapitan  Nemo 

hatto  Ned  Lend  bilan  Konselni  taklif  qilishni  ham 

aytmadi.

Biz tezda skafandrlaming ichiga kirib oldik.  Juda 

ko‘p havo zaxirasi bo'lgan rezervuarlami yelkamiz- 

ga  osishdi.  Ammo  Rumkorf  apparatlari  va  elektr 

lampalarni o'zimiz bilan olmadik.

Men bu haqda kapitanni ogohlantirdim.

-   Ular  bizga  kerak  bo'lmaydi,  -   deb  javob  ber­

di u.

Nazarimda  yaxshi  eshitolmaganday  bo‘ldim-u, 

ammo  savolimni  qaytarolmadim,  chunki  kapitan 

boshini shlemga tiqqan edi.  Men ham shlemni kiyib 

oldim.  Qo'limga  tunuka  qoplangan  hassa  berishdi 

va  odatdagi  bir  necha  minutlik  tayyorgarliklardan 

so'ng biz  Atlantik  okean  tubida  uch yuz  metr  chu­

qurlikda ketib borardik.

Vaqt  yarim  kechaga  yaqinlashgan  edi.  Atrof 

juda  qorong'i,  ammo  kapitan  Nemo  menga  «Nau- 

tilus»dan  chamasi  ikki  milya  narida  gulxanday  lo- 

vullab turgan allaqanday qizil cho'g'ni ko'rsatdi. Bu

367

---

qanaqa  olov  bo'ldi,  nimadan  chiqyapti,  suv  ostida 

qanday  va  nimaga  yonib  turibdi  u  -   bunisi  men­

ga  noma’lum  edi.  Nima  bo'lganda  ham  u  bizning 

yo'limizni yoritib turgan edi.

Kapitan  Nemo  bilan  yonma-yon  to'g'ri  o'sha 

olov tomon borardik.

Boshda  tekis  o'zan,  endi  sezilarli  darajada  tikla- 

sha bordi.

Biz  hassaga  tayangancha  katta-katta  odimlab 

borardik,  ammo shunga qaramay,  umuman juda se- 

kin ilgarilardik,  chunki oyoqlarimiz suv ostidagi har 

xil yig'indilarga yopishib qolar edi.

Bora-borguncha  boshim  ustida  allaqanday  ta- 

raqlagan  ovoz  eshitilib  turdi.  Ba’zan  u  dupir-dupir 

etib,  balandlashib,  baraban  ovozini  eslatar  edi. 

Ko'p  o'tmay men shovqinning sababini tushundim. 

Okean  ustida  yomg'ir  yog'ayotgan  bo'lib,  ba’zan 

to'lqinlarning uchiga shatirlab urilardi.

Boshda  men  shalabbo  bo'lsam  kerak,  deb 

qo'rqdim,  ammo bu fikr shu qadar bema’ni  tuyuldi- 

ki,  o'sha  zahoti xaxolab kulib yubordim.  Suv ostida 

turib,  yomg'irdan  qo'rqishni  qarang!  Biroq  hamma 

gap  shundaki,  skafandr  ichida  suvda  yurganingiz- 

ni his etmaysiz,  faqat atrofingizdagi muhit havodan 

zichroq ekanliginigina payqaysiz, xolos.

Yarim  soat  yurganimizdan  so'ng  toshloq  yer 

boshlandi.  Meduzalar  va  ko'zga  ko'rinmas  chi- 

g'anoqsimonlar xira  fosforli  yog'du  taratib  turardi- 

lar.

Ba’zi  toshlar,  zoofitlar  yana  boshqalari  suv 

o'tlari bilan qoplangan edi.

Loy  gilami  ustida  har  qadamda  tiyg'anib  borar- 

dim va hassam bo'lmaganda, hech so'zsiz bir necha 

marta yiqilishim aniq edi.  Orqamga qarab,  uzoqdan

368

---

«Nautilus»ning  xiralasha  boshlagan  projektorini 

ko'rdim.

Okean  o'zanidagi  uyib  tashlangan  toshlar  duch 

kelgancha emas, balki allaqanday qat’iy tartib bilan 

yotardiki, buning sirini tushunolmadim.

Olisda  allaqanday  uzun  o'ra  yoki  jo'yak  qoron- 

g‘ida  goh  ko'rinib,  goh  ko'zdan  goyib  bo'lardi. 

Men  o'zim  tushunolmaydigan  yana  allaqanday 

g'aroyibotlarga  zehn  soldim.  Nazarimda  qo'rg'o- 

shin  qoqilgan vazmin  choriqlarim  suyaklar ustidan 

g'ichirlatib bosib borayotganday edi.

Biz  borayotgan bu bepoyon vodiy qanaqa g'alati 

joy bo'ldi ekan!

Men  buni  kapitandan  so'rab  olmoqchi  edim, 

ammo u matroslar hamrohligida borayotganida fik- 

rini  imo-ishora  bilan  tushuntiradigan  shartli  tilni 

bilmas edim.

Bu  orada  bizga  yo'lchi  yulduz  bo'lib  xizmat  qi- 

layotgan  qizg'ish  rang yana-da  kuchayib,  endi  bu­

tun  ufqqa  yoyilgan  edi.  Suv  ostida  yonayotgan  bu 

olov  qiziqishimni  g'oyat  oshirib yubordi.  U  nima  -  

elektr  yog'dumikin?  Yoki  yerdagi  olimlarga  ayon 

bo'Jmagan  allaqanday  kamdan  kam  uchraydigan 

voqeami? Balki, bu biror kishi yoqib turgan olovmi- 

kin,  degan xayolga ham bordim.  Bu yerda,  shu chu­

qur  suv qatlamlarida balki,  men kapitan  Nemoning 

o'ziday g'alati  hayot kechiradigan  do'stlari va mas- 

lakdoshlari  bilan  uchrasharman?  Nahotki,  men  bu 

yerda insonlar adolatsizligidan horib,  okean qa’rida 

o'ziga mustaqil va osoyishta makon tanlagan butun 

boshli quvg'indilar jamoasini uchratsam?

Bu  bema’ni,  ahmoqona  xayollar  menga  hech 

tinchlik  bermasdi.  Buning  ajablanadigan  joyi  ham 

yo'q.  Kun  sayin  yangidan  yangi  mo'jizalar  ko'ri-

369

---

nishidan  tinimsiz  hayratlanish  holatida  dengiz 

qa’rida  kapitan  Nemo  orzu  qiladigan  suvosti  sha- 

harlaridan  biriga  duch  kelganimda  ham  sira  ajab- 

lanmagan bo‘lar edim.

Yo'limiz tobora yorishib bormoqda edi. Yorug'lik 

manbayi  suv  tubidan  taxminan  sakkiz  yuz  fut  ba- 

landlikdagi  tog'  cho'qqisi  ortida  edi.  Atrofimda 

taralib  turgan  yog'du  o'sha  manbaning  suvda  sin- 

gan  nurlari  bo'lib,  uning  o'zi  ilgarigiday  ko'zga 

ko'rinmas edi.

Kapitan  Nemo  aylanma  toshloq  yo'ldan  sira  ik- 

kilanmay borardi.  U  bu  qorong'i  yo'lni  yaxshi  bilar 

edi. Adashib qolishidan cho'chimay,  dadil borishiga 

qaraganda,  u  bu  yo'ldan  tez-tez  o'tib  turgan  bo'lsa 

ham a jab emas.  Men kapitan ortidan komil  ishonch 

bilan  borardim.  U menga  g'ayritabiiy bir  mavjudot, 

suvosti  mutafakkiri  sifatida  gavdalanar  va  uning 

qora  soyasi  ufqning  oq  fonida  ko'rinib  turgan  ba- 

land qomatiga mahliyo bo'lib boqardim.

Soat  tungi  birga  yaqinlashgan  edi.  Biz  tog'  eta- 

giga  keldik.  Ammo unga  to'g'ridan  chiqishning sira 

iloji bo'lmagani  uchun qalin o'rmon bo'ylab ketgan 

torgina yo'lakdan tirisha-tirmasha chiqa boshladik.

Ha,  u  o'rmon,  garchand  qurigan,  bargsiz,  sho'r 

suv  ichida  ko'mirga  aylangan  daraxtlardan  iborat 

bo'lsa-da,  rosmana  o'rmon  edi.  U  yer-bu yerda  ul­

kan qarag'aylar hamon qad ko'tarib turar edi.

U  hali  qatlamlarga  ajralmagan,  qurigan  ildizla- 

ri  esa  suv  yuvib  ketgan  yerga  hamon  yopishib  tik 

turgan  toshko'mir  edi;  toshga  aylanib  qolgan  da- 

raxtlarning shoxlari har tomonga tarvaqaylab, yori- 

tilgan suvda qurishib, tim qoraligicha yaqqol ko'zga 

tashlanar edi.

Suv  o'simliklari  qoplagan  so'qmoq  yo'llarda 

minglab chig'anoqsimonlar g'ujg'on o'ynashardi.

370

---

Men  qoyalar  ustiga  chiqardim,  bir  vaqtlar 

bo'ronlar  qulatgan  daraxtlar  tanalari  ustidan  hat- 

lardim,  yo'lni  to'sib  qo'ygan  dengiz  chirmovuqla- 

rining  torlarini  uzib  tashlardim,  yurib  turib  shox- 

dan  shoxga  uchayotganday  suzayotgan  baliqlarni 

cho'chitar edim.

Qiziqib  ketib  charchoq  ham  sezmay,  yo'lbosh- 

chimdan  ortda  qolmay  borardim,  aftidan,  u  ham 

hali charchamagan ko'rinardi.

Naqadar unutilmas  manzara!  Uni  so‘z  bilan  ifo- 

dalab  bo'larmidi?!  Suvda  pastki  qismi  nim  qoron- 

g‘i  va  uchlari  qizarib  turgan  daraxtlar  va  qoya- 

larni,  singan  nurlarning  har  tomonga  taralib,  ka- 

malak singari tovlanishini qaysi bo'yoq bilan chizib 

bo‘ladi?

Biz  cho'qqidan cho'qqiga  sakrab  o‘tib,  hozirgina 

ortimizda qolgan qoyaning pastga dumalab ketishi- 

dan hosil bo'lgan bo‘g‘iq ovozni  eshitardik.

0 ‘ng-u  so'ldagi  qorong'i  yo'lkalar  uzoqlarga 

cho'zilib  ketgan  bo'lib,  ularni  ko'z  ilg'amas  edi. 

Biz  xuddi  odam  qo'li  bilan  saranjomlab  qo'yilgan- 

day  o'tloqlarni  ko'rdik  va  shunda  o ‘z-o‘zimdan 

so'rardim:  to'satdan  oldimizdan  shu  suvosti  o ‘l- 

kasida yashaydigan biror odam chiqib qolsa-ya!

Kapitan  Nemo  hamon  ilgarilab  borar  edi.  Men 

undan keyinda qolmaslik uchun shaxdam  qadamlar 

bilan  orqasidan  borardim.  Hassa  menga  juda  katta 

yordam  berdi.  Xato  tashlagan  bir  qadamingiz  ham 

bu  torgina  yo'lkalarda  tubsiz  halokatli  jarliklarga 

olib  tushar  edi.  Ammo  boshim  aylanmay  ishonch 

bilan olg'ayurardim.

Men shunday daralardan  sakrar edimki,  mabodo 

yerdagi  muzliklarda  bunday  chuqurlik  uchraguday 

bo'lsa,  orqaga  qaytgan  bo'lardim.  Oyog'im  ostiga 

qaramay  va  ko'z  o'ngimda  yastanib  yotgan  antiqa

371

---

go'zalliklardan tinmay hayratlanib, jarliklarga tash­

lab  qo'yilgan  daraxtlarning  omonat yog'ochlaridan 

sira  cho'chimay  o'tib  olar  edim.  Poydevorlarida 

juda  g'alati  og'ib  qolgan  ulug'vor  qoyalar  mutano- 

siblikning har qanday qonunlarini  rad etganday tu­

rar  edilar.  Ularning  yonida,  so'qmoq  ustida  yo'nib 

qo'ygan kabi tosh jinslari «Yer»dagi har qanday tor- 

tish kuchi  qonunlariga  zid burchak hosil  etib  osilib 

turar edi.

Mening o'zim ham suvdagi  muhitning ta’sir eta- 

yotganini  sezib  turar  edim:  og'ir  kiyimlarim,  bo- 

shimdagi  mis shlem va chorig'im tagcharmi o'rniga 

qo'rg'oshin  qoqilganiga  qaramay,  deyarli  tikka  de- 

vorlarga tog' echkisiday yengilgina chiqardim.

Hikoyamning  shu  o'rinlari  haqiqatga  to'g'ri 

kelmayotganday  tuyulayotganini  o'zim  ham  se- 

zib  turibman.  Men  bir  qarashda  ehtimoldan  uzoq, 

ma’nisiz bo'lib tuyuladigan,  biroq,  ayni  choqda ha-' 

qiqatan  ham  mavjud  voqealar  tafsilotini  yozishim 

kerak.  Men  talmovsirayotganim  ham,  xayol  sura- 

yotganim  ham  yo'q.  Barcha  aytganlarimni  o'zim 

ko'rdim va his etdim!

Sayohatimiz  boshlanganidan  ikki  soat  ke­

yin  o'rmondan  yuqoriga  ko'tarildik  va  bizdan  tog' 

cho'qqisigacha endi yuz futlar chamasi qolgan edi.

Bu yerda onda-sonda bir-biriga chirmashib, alla- 

qanday g'alati naqsh hosil etgan butalargina ko'zga 

tashlanar  edi.  Oyoqlarimiz  ostidan  gala-gala  ba­

liqlar  baland  o'tlar  orasidan  cho'chib  chiqadigan 

qushlar singari har tomonga qochishardi.

Yaxlit  qoya  o'tib  bo'lmaydigan  darajada  kat­

ta  yoriqlar,  chuqur  g'orlar,  tubi  yo'q  jarliklar bilan 

tilingan  bo'lib,  pastda  nazarimda  har  xil  dahshatli 

narsalar  ko'rina  boshladi.  Qisqichbaqa  panjasimi, 

bir  ulkan  changal  to'satdan  yo'limizni  to'sib,  biz

372

---

yaqinlashgach,  qattiq  qarsillaganda yuragimga  zarb 

bilan  qon  quyilib  keldi.  Oorong'ida  minglab  yorqin 

nuqtalar  yaltilladi.  Bu  uyasida  yashirinib  yotgan 

dahshatli qisqichbaqalar, qoziq tishga o'xshash pan- 

jalarini  harakatlantirayotgan  ulkan  omarlar1,  chan- 

gallari  ilonlardan  iborat  tirik  to'siq  singari  burala- 

yotgan qo'rqinchli sakkizoyoqlarning ko'zlari edi.

Bu  -   hali  menga  ma’lum  bo'lmagan  bahaybat 

maxluqlar  olami  edi.  Qoyalar ularning ikkinchi  ko- 

salari  bo'lib  xizmat  etayotgan  bu  bo'g'inoyoqlilar 

qaysi  turlarga  taalluqli  ekan?  Ularning  mavjudli- 

gini tabiat qay yo'sinda sir saqlay oldi? Ular ana shu 

okean qa’rida necha asrdan buyon yashayapti?

Afsuski,  ularni  durustroq  ko'rib  olish  uchun 

to'xtay  olmas  edim.  Bu  dahshatli  mavjudotlarga 

allaqachon  ko'nikib  qolgan  kapitan  Nemo  ularga 

e ’tibor ham bermay o'tib ketayotgan edi.

Biz  tog'  ustidagi  birinchi  maydonchaga  chiqqa- 

nimizda,  u  yerda  meni  yangi  tasodif  kutib  turgan 

ekan.  Bu  baland  uyilib yotgan  toshlar bo'lib,  inson 

qo'li bilan yaratilgan saroylar, ibodatxonalar, uylar- 

ning vayronalari ekanligi ko'rinib turar edi.  Endilik- 

da  bularning barini  chaman  bo'lib  gullayotgan  zo- 

ofitlar  qoplab,  yashil  suv  o'tlarining  chirmovuqlari 

o'ragan edi.

Biroq bu qanday quruqlik bo'ldi va  qaysi halokat 

uni  dengiz  qa’riga  cho'ktirdi?  Men  qayerda  edim? 

Kapitan  Nemoning  fantaziyasi  meni  qayerlarga 

boshlab keldi?

Men  undan  shularni  so'ramoqchi  edim.  Cha- 

qirish  imkoni  bo'lmagani  uchun  uning  yengidan 

tortdim.  Biroq shlem ostida boshini  chayqab:  «Yur! 

Nariroqqa yur, nariroqqa!» deganday qo'li bilan tog' 

cho'qqisiga ishora qildi.