Suv ostida sakson ming kilometr

Veroneze -

 mashhur italyan rassomi.

490

---

suzdik.  Eng yaqin yer  suv  sathida  xarsangtoshlari 

ko'rinib  turgan Bagama  orollari  edi.  Yonlarini  suv 

silliqlagan va ulkan yo'sinlar qoplab yotgan baland 

suvosti qoyalari chiqib turar edi. Bu titanlar olami­

ga munosib chinakam dengiz bog'i edi!

G'oyat  katta  bu  o'simliklar bizni  tabiiy  ravish- 

da  bahaybat  dengiz  hayvonlari  haqida  o'ylashga 

majbur  qildi.  Biroq  «Nautilus»  derazalaridan uzun 

suvosti  novdalari  ustida  men  qisqichbaqasimonlar 

oilasining  faqat  ayrim  namunalarini  -  uzun  qis- 

qichli binafsharang qisqichbaqalarni ko'rdim.

Ned  Lend  baland  suv  o'tlari  orasida  bir  nima 

bo'lyapti, deb diqqatimni jalb etayotganida soat o'n 

bir edi.

-  Bu sakkizoyoqlar uchun juda qulay joy,  -  de­

dim  men,  -  va  bu  yerda  u  bahaybat  maxluqlarni 

ko'rguday  bo'lsam,  sira  ajablanmas  edim.  Ammo 

do'stim Ned,  aftidan,  adashganga o'xshaydi, chun­

ki  bu  yerda  shubhalantiruvchi  biror  narsa  ko'r- 

mayapman.

-  Attang,  -  dedi  Konsel.  -  Eshitishimcha  bu­

tun  boshli  kemalarni  tubsiz  dengiz  qa’riga  sudrab 

keta  oladigan  shu  sakkizoyoqlardan birini  jon  deb 

topiosha  qilgan bo'lardim.  Bu  bahaybat  maxluqlar 

krak...

- Krak ham, boshqa hamma narsa ham shu yer­

da! - deb kinoya bilan uning so'zini bo'ldi Ned.

-  ...krakenlar,  -  deya  masxara  qilinayotganiga 

sira parvo qilmay so'zini tugatdi Konsel.

- Dunyoda shunaqa bahaybat maxluqlar borligi- 

ga, - dedi Ned Lend, - sira ishonmayman.

- Nega endi? - deya e’tiroz bildirdi Konsel.

-  Axir  biz  narvalning  mavjudligiga  ishongan 

edik-ku.

- Ammo adashgan ekanmiz, Konsel!

491

---

- Shubhasiz! Biroq boshqalar uning mavjudligi­

ga hamon ishonishmoqda.

-  Ehtimol  shundaydir,  Konsel,  ammo  menga 

qolsa bu bahaybat maxluqlarni o'z qo'lim bilan yo­

rib ko'rganimdagina ularning mavjudligiga ishona- 

man, - dedim men.

- Shunday qilib, - dedi Konsel, - xo'jam sakkiz- 

oyoqlar borligiga ishonmas ekanlar-da?

-  Ilgari  birov  ishonganmidi?  -  deya  qichqirdi 

Ned Lend.

- Juda ko'p odamlar ishongan, do'stim Ned.

- Faqat  baliqchilar  emas!  Olimlar  -  bo'lishi 

mumkin.

-  Meni  kechirasiz,  -  Ned,  -  baliqchilar  ham, 

olimlar ham.

-  Ammo  men,  shaxsan  o'zim,  -  dedi  Konsel 

juda  jiddiy qiyofada,  -  sakkizoyoqning changalida 

katta  kemaning  chuqurlikka  cho'kayotganini  o'z 

ko'zlarim bilan ko'rganman.

-  Shaxsan o'zingiz  ko'rganmisiz?  -  deb  so'radi 

kanadalik.

- Ha, Ned.

- O'z ko'zlaringiz bilan, a?

- Ha, do'stim Ned.

- Qayerda, bilsak bo'ladimi?

-  Sen-Maloda,  -  deb  parvosizgina  javob  berdi 

Konsel.

- Portdami? - masxaraomuz so'radi Ned.

- Yo'q, cherkovda, - javob berdi Konsel.

-  Cherkovda?  - taajjub ichida xitob qildi kana­

dalik.

-  Ha,  do'stim  Ned.  Bu  biz  xuddi  hozir  gapir- 

ganimizday sakkizoyoq tasvirlangan surat edi.

-  Ha, bundoq deng!  -  deya qichqirdi  Ned Lend 

va qah-qah otib kuldi. - Konsel meni kalaka qilyapti!

492

---

-  Axir  Konsel  to'g'ri  aytyapti,  -  dedim  men. - 

Men  bu  surat  haqida  eshitganman.  Uning  suje- 

ti  afsonadan  olingan,  tabiiyot  tarixiga  doir  afso- 

nalarga  qanday  munosabatda  bo'lish  kerakligini 

bilasizmi,  ayniqsa,  gap  bahaybat  maxluqlar  usti­

da  borganda.  Bu  o'rinda  tasawurning  chegarasi 

bo'lmaydi.  Odamlar  butun  boshli  kemani  dengiz 

qa’riga cho'ktiradigan sakkizoyoqlar haqidagi hiko- 

yalar  bilangina  kifoyalanayotganlari  yo'q.  Nikolay 

Magnus  degan kishining aytishicha,  u uzunligi  bir 

milyaga yetadigan va tirik mavjudotdan ko'ra orol- 

ga  o'xshagan  sakkizoyoqni  ko'rgan  ekan.  Boshqa 

«o'z  ko'zi  bilan  ko'rgan»  kishining  xabar  berishi- 

cha:  bir kuni yepiskop  Nidrosskiy katta  qoya  usti­

ga mehrob qurgan ekan. Ibodat qilib bo'lgach, qoya 

o'rnidan qo'zg'alib dengizda suzib ketibdi.  Ma’lum 

bo'lishicha, u qoya emas, sakkizoyoq ekan.

- Hammasi shumi? - so'radi kanadalik.

-  Yo'q,  -  deb  javob berdim  men.  -  Boshqa bir 

yepiskop,  Pontoppidan  Berxemskiy  ustida  butun 

bir  otliq  askarlar  polki  bemalol  mashq  o'tkazgan 

sakkizoyoq haqida xabar qilgan.

-  Ammo  bu  yepiskoplar  qanchalik  yolg'onchi- 

ya! - dedi Ned.

I  -  Nihoyat  qadimgi  tabiatshunoslar  og'zi butun 

bir qo'ltiqday keladigan, o'zi shu qadar kattaki, Gib­

raltar  bo'g'ozidan  sig'magan  bahaybat  maxluqlar 

haqida hikoya qilganlar.

- Kattaligini qarang-a! - dedi kanadalik.

-  Ammo  shu  hikoyalarning  birontasida  loaqal 

zig'ircha haqiqat bormi? - deb so'radi Konsel.

- Hech qanday haqiqat yo'q, do'stlarim. Bularda 

hatto  haqiqatning  soyasi  ham yo'q.  Hikoya  qiluv- 

chilarning tasawuriga bahona bo'lmasa ham turtki 

kerak bo'lgan.  Kattagina  sakkizoyoqlar va  kalmar-

493

---

lar borligini inkor etib bo'lmaydi, ammo baribir ular 

kattalikda  kitsimonlardan  ortiq  emas.  Chunonchi, 

Aristotel, uzunligi besh tirsak, ya’ni uch metr-u o'n 

santimetr keladigan kalmarlar borligini tasdiqlagan. 

Bizning baliqchilarimiz uzunligi qariyb ikki metrga 

yetadigan  kalmarlarni  tez-tez  uchratib  turganlar. 

Tabiatshunoslarning  hisobiga  ko'ra  boshoyoqli  - 

kalmar yoki sakkizoyoqlar - diametri atigi olti fut- 

lisining  rosa  yigirma  yetti  futli  changali  bo'ladi. 

Bahaybat  maxluq  bo'lib  ko'rinish  uchun  shuning 

o'zi tamoman kifoya!

Hozirgi kunlarda ham sakkizoyoqlarni ushlasha- 

dimi? - deb so'radi kanadalik.

- Ushlashadimi, yo'qmi, bunisini bilmayman-u, 

ammo  dengizchilar  ba’zan  ularni  uchratishadi. 

Do'stlarimdan  biri,  gavralik  kapitan  Pol  Bos  Hind 

okeanida  juda  katta  sakkizoyoqqa  duch  kelganini 

aytgan edi. Ammo bu bahaybat hayvonlarning bor- 

ligiga  shubha  qoldirmagan  eng hayratomuz  voqea 

1861,-yili sodir bo'lgan edi.

- U qanday voqea ekan? - deb so'radi Ned Lend.

-  Hozir  aytaman.  1861-yili  Tenerifning  shi- 

molisharqida,  deyarli  biz  hozir  turgan  kenglikda, 

turli  joylarga  yuboriladigan  «Alekton»  kemasining 

ekipaji  o'zidan  uncha  uzoq  bo'lmagan yerda  dah­

shatli  sakkizoyoqni  ko'rdi.  Kema  komandiri  Buge 

maxluqqa yaqinlashdi  va  garpun,  hamda  qurollar- 

dan  o'q  uzib,  hujum  boshladi,  ammo  ko'ngildagi 

natijaga  erishilgani  yo'q.  Chunki  o'q  va  garpunlar 

uning yumshoq  tanasiga  xamirga  tushganday  bo- 

tib  qolaverar  edi.  Uzoq  davom  etgan,  ammo  nati- 

jasiz  urinishlardan  so'ng  ekipaj  maxluq  tanasiga 

sirtmoq  tashladi.  Arqon  dum  suzgichiga  sirg'alib 

tushib, unga ilinib qoldi. Bahaybat maxluqni kema 

bortiga tortib olishga urinib ko'rishdi, ammo u shu

494

---

qadar og‘ir ediki, arqon uni ikkiga bo'lib, dumi uzil- 

di va bu bezagidan  ajrab  qolgan bahaybat  maxluq 

to'lqinlar ichiga g'oyib bo'lib ketdi.

- Bo'lgan voqeami? - deb so'radi Ned.

-  Shubha  qilib bo'lmaydigan darajada  aniq vo­

qea,  do'stim  Ned.  Bu  sakkizoyoqni  Buge  sakkiz- 

oyog'i deb nomlashni taklif etishgan.

-  Uzunligi qancha bo'lgan?  -  deb so'radi kana­

dalik.

- Olti metrcha bo'lsa kerak, to'g'rimi? - dedi de­

raza  oldida turib, yana  suvosti  qoyalaridagi  yoriq- 

lami ko'zdan kechira boshlagan Konsel.

- Juda to'g'ri, - javob berdim men.

-  Bundan  tashqari  uning  boshida,  suvda  ilon 

iniday  buralib  turadigan  sakkizta  changali  ham 

bo'lganmi?

- Xuddi shunday.

- Ko'zlari kosasidan chiqqan.

- Ha, Konsel.

-  Og'zi  ham  to'tiqushning  tumshug'iga  o'x- 

shagan-u, faqat haddan tashqari kattami?

- Xuddi shunday.

-  Juda  soz!  Xo'jamning  ruxsatlari  bilan,  -  ba- 

maylixotir  dedi  Konsel,  -  mana,  o'sha  Buge  sak- 

kizoyog'i  yoki  juda  bo'Imaganda  uning  eng yaqin 

urug'laridan biri!

Men  hayrat  bilan  Konselga  qaradim.  Ned  Lend 

deraza tomon shoshildi.

- Qanday dahshat! - qichqirib yubordi u.

Men derazaga qarab vahimadan yuzimni burish- 

tirmay  turolmadim.  Ko'z  oldimda  har  qanday  eng 

qo'rqinchli  afsonada  tilga  olinsa  bo'ladigan  dah­

shatli  maxluq  namoyon  bo'ldi.  Bu  g'oyat  ulkan, 

sakkiz  metrcha  keladigan  sakkizoyoq  edi.  U  yirik 

ko'kimtir  ko'zlarini  bizdan  uzmay  shiddat  bilan

495

---

«Nautilus» tomon suzib kelayotgan edi. Uning sak- 

kizta changali yoki oyoqlari xuddi boshidan chiqqa- 

ni uchun ham shu xildagi hayvonlar boshoyoqlilar 

deb  atalib,  -  bu  uning  tanasini  ham  ikki  baravar 

kattaroq  qilib  ko'rsatar  edi.  Changallarining  ichki 

tomonidagi  ikki yuz ellik so'rg'ichi yaqqol ko'rinib 

turar va yarim aylana shaklidagi shishga o'xshardi. 

Ba’zan  ana  shu  changallar  salon  derazasiga  yopi­

shib qolganday bo'lar edi.

Bahaybat maxluqning to'ti tumshug'iga o'xshash 

shoxsimon va  qayrilma  og'zi  bir  ochilib,  bir yopi- 

lardi.  Shuningdek uning shoxsimon moddali o'tkir 

o'simtalar bilan qoplangan tili shu beso'naqay om- 

birlar  orasidan  qaltirab  ko'rinib  turar  edi.  Tabiat­

ning injiqligini qarang! Molluskada qush tumshug'i!

Sakkizoyoqning  urchuqsimon,  o'rtasi  shishgan 

tanasi go'shtdor bo'lib,  kamida yigirma yoki yigir­

ma  besh  ming kilogramm  kelar  edi.  U turg'un  bir 

rangda  emas  -  tinmay to'q  kulrangdan  jigarrang- 

qizg'ish  bo'lib  o'zgarib  turar  edi.  Bu  molluska  ni- 

madan  jahli  chiqayotgan  edi?  Shubhasiz,  so'rg'ich 

changallari  va  dahshatli  jag'lari  zig'ircha ham  kor 

qilmayotgan «Nautilus»dan darg'azab edi.

Bu sakkizoyoqlar naqadar dahshatli, tabiat ular­

ga qanchalik kuch-qudrat baxsh etgan, ularning ha- 

rakatlari naqadar shiddatli!

Tasodif  bizni  sakkizoyoqqa  yo'liqtirdi,  bino­

barin men shu yakka-yu yagona imkoniyatdan foy- 

dalanib,  boshoyoqlilaming  bu  namunasi  bilan  at- 

roflicha  tanishmoqchi  bo'ldim.  Maxluqni  ko'rgan- 

dagi  qo'rquvimni  bosib,  qo'limga  qalam  oldim  va 

uning suratini chiza boshladim.

- 

Balki bu o'sha «Alekton» ushlagan sakkizoyoq- 

dir? - dedi Konsel.

496

---

- Yo'q,  -  deya e’tiroz bildirdi kanadalik,  -  axir 

bu bus-butun-ku, u esa dumidan ajralgan!

- Bu isbot bo'lolmaydi,  - deya e’tiroz bildirdim 

men.  -  Bu  maxluqning  changallari  va  dumi  qay- 

ta  o'sib  chiqaveradi,  binobarin,  menimcha  Buge 

sakkizoyog'ining  dumi  qayta  o'sishi  uchun yetarli 

vaqt o'tdi.

-  Modomiki,  -  dedi  Ned,  -  bu  nozanin  sak­

kizoyoq Bugeniki emas ekan, balki u mana bu yer­

da, bular orasidamikin?

Darhaqiqat, shtirbort tomondan oynada yana bir 

necha sakkizoyoq ko'rindi. Ular yettitacha edi. Sak­

kizoyoqlar «Nautilus»  atrofida tantanavor yurishar 

va men ularning tumshuqlari kemaning temir qop- 

lamasiga tegib  g'ijirlayotganini  eshitib turar edim. 

Kuzatish uchun ajoyib fursat!  Men o'z ishimni da­

vom ettirdim. Maxluqlar bizdan bir qadam ham nari 

ketishmas, go'yo harakatsiz turganday, - binobarin, 

istasam  ularning  aksini  oynaga  tushirishim  ham 

mumkin edi, zero, juda osoyishta tezlikda suzardik.

,  «Nautilus»  to'satdan  to'xtadi.  Qattiq  turtkidan 

kema korpusi qaldirab ketdi.

- Biz biron narsaga urildikmi? - so'radim men.

- Nima bo'lganda ham bu to'siq ortda qolib ket­

di, negaki biz yana suza boshladik, - deb javob ber­

di kanadalik.

«Nautilus»,  shubhasiz,  suzishga  harakat  qila- 

yotgan  edi,  ammo  o'rnidan  qo'zg'ala  olmas  edi. 

Uning  vint  parraklari  to'lqinlarni  kesolmayotgan 

edi.

Bir daqiqadan  so'ng kapitan Nemo yordamchisi 

bilan salonga kirishdi.

Kapitanni  anchadan buyon ko'rmayotgan edim. 

Nazarimda  u  ancha  ma’yus  ko'rindi.  Bizga  sira 

e’tibor bermay, ehtimol ko'rmagani uchundir, dera-

497

---

za yoniga bordi, sakkizoyoqlarga qarab olgach, yor- 

damchisiga bir necha og‘iz so'z aytdi.

U chiqib ketdi. Ko‘p o'tmay to'sqichlar yopildi va 

salon shipi yorishdi.

Men kapitan oldiga bordim.

-  Sakkizoyoqlarning  ajabtovur  kolleksiyasi,  - 

dedim  men  nazar-pisand  etmaganday  soxtalik bi­

lan.

-  To'g'ri  aytyapsiz,  janob  tabiatshunos  va  biz 

ular  bilan  hayot  uchun  emas,  o'limga  yuzma-yuz 

turib kurashamiz!

Men  hayron  bo'lib  kapitanga  qaradim.  Eshi- 

tilmaganday bo'lib tuyuldi menga.

-  Hayot  uchun  emas,  o'limga yuzma-yuz  turib 

deysizmi? - deb qaytardim.

-  Ha,  professor.  Vint  to'xtab  qoldi.  Menimcha, 

bu  sakkizoyoqlardan  birontasining  shox  jaglari 

parrakka tiqilib qolgan. Bu esa harakat qilishimizga 

xalaqit beryapti.

- Xo'sh, endi nima qilmoqchisiz?

-  Suv  sathiga  chiqib,  bu  la’natilarni  bitta  qol- 

dirmay qirib tashlaymiz.

- Og'ir ish.

-  Bilib  turibman!  Elektr  o'qlari  bu  yumshoq 

narsaga  kor  qilmaydi:  o'qlar  qarshilikka  duch  kel- 

mayapti va shuning uchun portlay olmaydi. Ularga 

bolta bilan hujum qilishga to'g'ri keladi.

- Garpun bilan ham, kapitan, ko'magimni qabul 

etsangiz, - dedi kanadalik.

- Qabul etaman, mister Lend.

-  Biz  ham  birga  boramiz,  -  dedim  men  kapi­

tanga.

Trap  oldida  o'n  matros bolta ushlab turishardi. 

Men  bilan  Konsel  ham  bittadan  bolta  olib  oldik. 

Ned Lend garpunini oldi.

498

---

«Nautilus»  okean  sathiga  ko'tarildi.  Dengizchi- 

lardan biri trapning so'nggi zinapoyasida turib lyuk 

qopqog'ining  boltlarini  buradi.  Gaykalarni  olishi 

bilanoq sakkizoyoq changalidagi so'rg'ichlar yorda­

mida bo'lsa kerak, lyuk qopqog'i zarb bilan ochildi. 

O'sha zahotiyoq uning uzun oyoqlaridan biri  ilon- 

day to'lg'anib ichkariga kirdi.

Kapitan Nemo bu dahshatli  changalni bolta bi­

lan bo'lib tashlashi hamono zinadan sirg'alib va bu- 

ralib pastga dumaladi...

Bir-birimizga  turtinishib  tez  palubaga  chiqa- 

yotganimizda  sakkizoyoqning boshqa  ikkita  chan- 

gali  yashin  tezligida  kapitan  Nemo  oldida  turgan 

dengizchiga o'ralib, uni zo'r kuch bilan siqa boshla­

di. Kapitan Nemo qichqirib, o'zini oldinga tashladi. 

Biz uning ketidan chopdik. Qanday dahshatli man­

zara! So'rg'ichlar bilan qisib olingan sho'rlik havoga 

ko'tarildi-da, xirillab,  nafasi bo'g'ilgancha muallaq 

osilib qoldi. U qichqirar edi:

- Yordam beringlar! Yordam beringlar!

Fransuz  tilida  aytilgan  bu  so'zlar  meni  g'oyat 

taajjubga  soldi.  Demak,  kema  bortida  mening va- 

tandoshim bor ekan, balki ular bir necha kishidir? 

Qalblarni zir titratadigan bu baqiriqni men bir umr 

unutmayman!

Bechora halok bo'layotgan edi.

Bu  zabardast  changaldan uni  kim ham  qutqara 

olardi?  Kapitan  Nemo  sakkizoyoqqa  tezda  yaqin- 

lashib,  bolta  bilan  uning  yana  bir  oyog'ini  qirqib 

tashladi.  Uning  yordamchisi  jon-jahdi  bilan  «Na­

utilus»  bortiga  o'rmalab  chiqqan  boshqa  sakkiz­

oyoqlar  bilan  kurashayotgan  edi.  Butun  ekipaj 

qo'llariga  bolta  ushlab  jangga  kirishdi.  Kanadalik, 

Konsel  va  men  o'z  qurolimizni  yumshoq  go'shtga 

botirib olar edik. Havoni mushk hidi tutib ketdi.

499

---

Nazarimda bir zumgina sakkizoyoq ko'tarib tur- 

gan o'sha  sho'rlik uning dahshatli  so‘rg‘ichlaridan 

ajratib olinadiganday bo'lib tuyuldi. Uning sakkizta 

oyogidan yettitasi  qirqildi,  ammo  birgina  changal 

o‘z  qurbonini  kichik  bir  patday  aylantirib  havoda 

buralib  turar  edi.  Biroq  kapitan  Nemo  bilan  yor- 

damchisi unga tashlanganda,  maxluq  oshqozonida 

joylangan  xaltachadan  qoramtir  suyuqlik  purkab 

yubordi. Bizlar hech narsani ko'rolmay qoldik. Ora- 

dan  bu  parda  ko'tarilganda,  sakkizoyoq  vatando- 

shim bilan birga g'oyib bo'lgan edi...

0 ‘zimizni  qoyarga  joy  topolmadik!  G'azabdan 

sher  bo'lib  ketgandik.  0 ‘n-o‘n  ikkitacha  sakkiz­

oyoq  «Nautilus»  palubasiga  chiqib  olgan  edi.  Biz 

palubada  qon  va  qoramtir  suyuqlik  ichida  to‘l- 

g'onayotgan  ilonsimon  changallar  orasida  sakrab 

yurardik.  Bu  shilimshiq  changallar  o‘n  ikki  boshli 

ajdarniki kabi у ana о ‘sib chiqayotganday edi.

Lend  garpunining  har  bir  zarbi  sakkizoyoqlar- 

ning  ko‘k-yashil  ko'zlariga  sanchilib  teshib  tash- 

layotgan  edi.  Ammo  to'satdan  shijoatli  o‘rtog‘i- 

mizni maxluq changali o'rab oldi, bunga u chap be- 

rolmay qolgan edi.

Dahshat  va  qo'rquvdan  yuragim  yorilib  keti- 

shiga sal qoldi! Sakkizoyoqning dahshatli tumshug'i 

Ned  Lend  ustida  ochildi.  Yana  bir  sekund  o‘tsa 

sho'rlikni  ikkiga  bo'lib  tashlaydi!  Men  unga  yor- 

damga  otildim.  Ammo  kapitan  Nemo  mendan  ol- 

dinroq  ulgurdi.  U  qo'lidagi  boltasini  maxluqning 

jag'iga tushirdi va mo'jiza bilan omon qolgan kana- 

dalik oyoqqa turib,  sakkizoyoqning ulkan yuragiga 

garpunini dastagigacha botirdi.

- 

Sizning oldingizda qarzdor edim, - dedi kapi­

tan Nemo kanadalikka.

Ned indamay ta’zim etdi.

500

---

Bu  jang  chorak  soatdan  ortiq  davom  etma- 

di.  Mag'lubiyatga  uchragach,  jarohatlangan  sak- 

kizoyoqlar jang maydonini tashlab, to‘lqinlar ichra 

g'oyib bo'ldilar.

Hamma  yog‘i  qonga  belangan  kapitan  Nemo 

projektor  do'ngi  oldida  qimir  etmay  turib,  yoshli 

ko'zlarini  o'rtoqlaridan birini yutgan dengizga tik- 

kan edi.