Surxondaryo viloyati yer usti suv zaxiralari va undan unumli foydalanish

2.Daryolari

2.1 Amudaryo

Daryoning umumiy uzunligi 1437 km,suv yig`ish maydoni esa 199350 km<sup>2</sup> ni tashkil qiladi. Amudaryo Panj va Vaxsh daryolarining qo`shilishidan hosil bo`ladi.

Amudaryo o`zining morfalogik alomatlariga ko`ra bir qancha qismlarga bo`linadi. 1) Panj va Vaxsh daryolarining qo`shilish joyidan Qarshi shahriga qadar (401 km), 2) Qarshi shahridan Eljiq tangisiga qadar (295km),3)Eljiq tangisidan Tuyamo`yin qishlog`iga qadar (314km)va 4)Taxiyatosh qishlog`idan Orol dengiziga qadar (daryoning hozirgi deltasidan iborat )

Panj va Vaxsh daryolarining qo`shilish yeri bilan Karki shahri o`rtasidagi qismi.

Bu qismida Amudaryo 3-4km dan 20km gacha keng vodiyda oqadi.Daryo vodiysining bu qismidagi harakterli hususiyati shuki,u bir necha joyda ko`lga o`xshab keng yoyilib oqadi.Bunday keng joylarni Tojikiston bilan O`zbekiston o`rtasidagi chegaradan to eski Termiz harobalarigacha bo`lgan oraliqda,so`ngra Kalif va Mukri temir yo`l stansiyalari o`rtasida Toshrovot temir yo`l stansiyasi bilan Gulizindon tog`i Qarkichitov oraliqlarida uchratish mumkin. Vodiy kengaygan joylarda uning o`ng yon bag`rida uchta (qayir bilan birga) terrasa uchraydi daryoning har ikkala qirg`og`ida qayir bor.Daryoning qayiri past, unda tarmoqlar,ko`l va botqoqliklar juda ko`p.Qayirning juda katta qismi to`qayzordan iborat bo`lib,qalin qiyoq va qamishlar bilan qoplangan.Odatdagi to`lin suv davrida qayirning eng past qismlarini 0,5-0,3 m chuqurlikda suv bosadi.Ekin maydonlarini suv bosishdan saqlash uchun daryo qayiridan bir qancha ko`tarma (damba) lar qurilgan.Ikkinchi terrasaning yuzasi qayirdan 1-2m baland,uni faqat ko`p suvli yillardagina suv bosadi.

Aholi punktlari va ekin maydonlarining asosiy qismi ana shu terrasada joylashgandir. Uning terrasa esa ikkinchi terrasadan ko`p joylarda 2-3m baland.

Vodiyning chap qirg`og`i Qunduzdaryoning quyilish joyidan yuqori baland,undan quyida esa ko`p joylarda daryoga yaqin keladigan cho`llarga tutashib ketdi.Daryo o`zanining o`ng qirg`og`i Kalif temir yo`l stansiyasiga qarab bazi joylarda past va yotiq bo`lsa ,bazi joylarda baland va tik. Kalif temir yo`l stansiyasidan quyida u hamma joyda past.O`zanining chap qirg`og` ko`p joylarda qayir harakteriga ega,daryo o`zani andak egri-bugri ,u ko`pincha orollar hosil qilib, bir qancha tarmoqlarga ajralib ketgan.

O`zanning tor joylari,shuningdek,yemirilayotgan qirg`oqqa yaqin joylari eng chuqur, uning o`rta qismi va keng joylari sayoz bo`lib,sayozliklar va katta-kichik orollar ko`p.Shuning uchun ham daryoning farvateri (kema yuradigan chuqur qismi )juda ham egri-bugri ,bu hol kema qatnovini qiyinlashtiradi. O`zanda ters oqadigan va girdob joylar ham ko`p uchraydi.

Amudaryo o`zani juda ham o`zgaruvchandir bunda uning tez va oson yemiriladigan yumshoq jinslardan tuzilganligi va suvning juda ham tez oqishi sabab bo`ladi.Daryo o`zani shu qadar o`zgarib turadiki,bir yerda yangidan-yangi chuqur joylar sayozlik va orolchalar paydo bo`lsa, boshqa bir yerda ular g`oyib bo`ladi.O`zan holati ko`ndalangiga ham o`zgarib turadi, ya’ni u goho bir qirg`oqni, goho ikkinchi qirg`oqni yuvib,siljib yuradi.Amudaryo g`oyat katta yemirlish kuchiga ega 3-4 hafta ichida uzunligi 2-3 km,eni 0,5km keladigan qirog`oqni suv tuvib ketgan yillar ham bo`lgan.

Yuqorida ko`rsatib o`tilgandek, Amudaryo o`zanida katta-kichik orollar juda ko`p.Bu orollarni ikki guruhga bo`lish mumkin:

3. 
   Suv sathidan atigi 1,5-2,0m ko`tarilib turgan yangi maydon orolchalar; bundan orollar juda tez o`zgarib turganidan hatto ularda o`simliklar o`sib ham ulgura olmaydi;
   
4. 
   Ancha baland va uzoq turadigan hamda o`simliklar bilan qoplangan kattaroq orollar; ularning uzunligi 20 km,kengligi esa 2 km gacha boradi.Uzunligi deyarli 8 km, eni 4 km bo`lgan Payg`ambar oroli ana shu tipdagi orollardan biridir.
   

To`yinishi va oqim rejimi. Amudaryo oqimining asosiy qismi (82-83 prosentni) Panj va Vaxsh daryolari suvlaridan hosil bo`ladi.Shuning uchun to`yinish harakteri va suv rejimi jihatidan Amudaryo Panj va Vaxsh daryolariga o`xshashdir.Amudaryoning o`ng irmoqlari bo`lgan Kofirnixon va Surxon daryolari yillik oqimining 11% dan ortiq bo`lmagan qismini, Qunduzdaryo keltirib quyadigan suvning miqdori esa uning atigi 4% ga yaqin qismini tashkil etadi.

Amudaryoda suv odatda, mart oyidan ko`paya boshlaydi. Suv yig`ilish maydonining pastki qismlaridagi qorlarning erishi hisobiga mart-may oylarida bahorgi to`lin suv davri bo`ladi.Shu bilan birga ayni bu oylarda yomg`ir ko`p yog`adi. Yomg`ir daryoda suv miqdorining keskin o`zgarib turishiga sabab bo`ladi va gidrografda (suv miqdorining o`zgarish grafigida) tik cho`qqilarni yuqori va o`rta qismlaridagi qor qoplamlari va muzliklarning erishi hisobiga daryoda asosiy to`lin suv davri kuzatiladi.

Suv yig`ilish maydonida (tog`larda) qor hamma joyda bir vaqtda va bir hilda erimaganligi sababl yozgi to`lin suv davrida suv bir ko`payib, bir ozayib turadi lekin bu hodisa keskin tus olmaydi, aksincha juda sekin -asta sodir bo`ladi:

Suvning har ko`payishi yoki ozayishi bir necha kun davom etadi.Faqat havo qattiq sovib ketgan vaqtlardagina suv ancha keskin kamayib ketishi mumkin. Shuning uchun ham butun yozgi to`lin suv davrida suv atigi bir necha marta ko`payib,ozayadi.

Maksimal suv sarflari Qarshi yonida odatda iyun oyida, juda kamdan-kam yillarda iyun yoki avgust oyida o`tadi.Avgust yoki sentabr oylaridan boshlab suv kamaya boshlaydi va bu kamayish to yanvar-fevral oylariga qadar davom etadi; juda kamdan-kam yillardagina u martning ohirigacha cho`zilishi mumkin.

Ko`p yillik kuzatishlarga qaraganda, Amudaryo o`rtacha ko`p yillik suv sarfi Karki yonida 2010m<sup>3</sup> / sek ga, Nukus yonida esa 1490m<sup>3</sup> /sek ga tengdir, demak daryoning yillik oqimi Karki yonida 63mlrd m<sup>3</sup>, Nukus yonida esa 47mlrd m<sup>3</sup>.Shunday qilib, Amudaryoning Nukus yonidagi yillik oqimi uning Karki yonidagi yillik oqimidan 16mlrd m<sup>3</sup> yoki 25%kam. Bunga suvning sug`orishiga sarf bo`lishi, bug`lanishi va qisman yer ostiga sizib ketishi sabab bo`ladi. Hisoblarning ko`rsatishicha Karki bilan Nukus oralig`ida Amudaryodan o`rta hisobda 11mlrd m³ yoki uning Karki yonidagi yillik oqimiga nisbatan 17% suv sug`orishga olinadi, 5 mlrd m<sup>3</sup>suv asosan bug`lanishga sarf bo`ladi va qisman yer ostiga sizib ketadi.

Amudaryoning termiz shahri yonidagi gidrografi.

1-chizma

Amudaryoning o`rtacha oylik suv sarfi kamdan -kam yillarda 700 m<sup>3</sup>/sek dan pastga tushishi mumkin, eng kichik o`rtacha oylik suv sarfi 528 m³/ sek ga teng.Bazi bir yillarni ayrim kunlarda Amudaryoda 500 m³/ sek dan ham ozroq edi. Biroq minimal suv sarfi 500 m³/ sek dan oz bo`lgan kunlar juda ham kam bo`ladi.

Suv sathi rejimi

Umuman aytganda, Amudaryoning suv sathi rejimi uning suv sarfi rejimiga o`hshashdir. Lekin shuni aytish kerakki, Amudaryo o`zani juda tez o`zgarib turganidan suv sathi bilan suv miqdori o`rtasida to`liq moslik (bog`lanish) yo`q. Masalan, maksimal suv sarfi bilan maksimal suv sathi ko`pincha bir vaqtning o`zida kuzatilmaydi, ular orasidagi farq ayrim yillarda bir necha o`n kunni tashkil etishi mumkin.

2-chizma

Amudaryoning Termiz shahri yonida o`rtacha o`n kunlik suv sathi (1) bilan o`rtacha o`n kunlik suv sarflarining (2) o`zgarishi.