Sur tusli qo`ng`ir tuproqlarning agrokimyoviy tavsifi

Sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlarning agrokimyoviy tavsifi

		Yalpi			Harakatchan		SO,	804
Chuqurligi, sm	Gumus, %	miqdori, %		Nisbati	shakli, mg/kg		miqdori, %	miqdo ri,%
		N | R205		SI	R205 | K20
		NTMKdan2,5		km. uzokliq)	1a olingan
0-5	0,44	0,04	0,143	6,3	16,0	243	6,4	0,12
5-24	0,22	0,02	0,125	5,8	13,0	238	8,6	0,08
24-58	0,18	0,016	0,104	6.5	4,5	202	9,5	0,10
58-72	0,12	0,009	0,099	7,7	-	30,6	3,0	28,56
72-90	0,10	-	0,040	-	-	22,0	3,2	31,74
90-149	0,09	-	0,22	-	-	61,0	5,4	9,40
149-160	0,08	-		-	-	93,0	5,3	10,60
160-200	0,07	0,027		-	100 1		5,5	12,30
		Sime zavodidan		1,3 km. uzokd	ikda olingan
0-20	0,52	0,05	0,148	6,0	38,6	444,6	1 712	0,64
20-41	0,38	0,031	0,134	6.1	24.4	332,4	7,40	0,85
41-58	0,32	0,029	0,122	6,4	6,4	220,3	4,00	0,96
58-75	0,24	0,022	0,114	6,3	2,2	162,7	6,27	1,42
75-95	0,14	0,018	0,084	4,5	-	-	5,27	7,16
95-138	-	0,009	-	-	-	-	6,04	2,36
1 138-150	-	-	-	-	-	-	i 7,50	_ 54,24

Og‘ir metallar tuproqning kimyoviy tarkibi va agrokimyoviy xossalariga ta’siri yaqqol sezilgan. Biroq og‘ir metallarning zaharli ta’sirida birinchi o‘rivda tuproq biologik faolligi, xusu-san tuproq fermentlari va mikroorganizmlari zarar kurgan. Uzok vaqtdan beri sug‘orilib dehqonchilik qilinadigan bu tuproqlarda og‘ir metallar miqdorining ko‘pligi tuproqlardagi gips miqdori, sho‘rlanish, yuvilish va sulfatlarning tanqisligi bilan izoxlanadi, hamda bu o‘simliklar tarkibida ko‘p to‘planishga yeabab bo‘ladi.

Og‘ir metallarning oziq zanjiri orqali turli hayvonlar organizmida xarakatlanishi havodan, ayniksa sanoat xududi va avtomagistrallar atrofida yuqori bo‘ladi. Cho‘llardagi ekosistemalarda og‘ir metallarning miqdori umurtqasiz va umurtkali hayvonlar organ - to‘qimalariga kuchli akkumulyatsiyasi kuzatiladi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha qo‘ng‘izlar va xashoratxo‘r hayvonlar, o‘simlikxo‘r hayvonlarga nisbatan og‘ir metallar bilan ko‘proq zaharlanadi. Shular qatorida insonning zararlanishi esa nisbatan yuqori bo‘ladi. chunki inson bevosita o‘simlik mevalari va xayvon go‘shti, suti kabilarni iste’mol qilishi hamda atmosfera havosi orqali nafas olishi mobaynida ko‘proq og‘ir metallar bilan ifloslanadi. Tuproq qoplami zsa turli shart sharoitlar ta’sirida turlicha darajada ifloslanadi.
Olib borilgan tadqiqotlariga ko‘ra qo‘rg‘oshin bilan iflos-langan tuproqlarning mexanik tarkibi quyidagicha (18-jadval).
18-jadval Qo‘rg‘oshin bilan ifloslangan sur tusli qo‘ngir tuproqlarning
mexanik tarkibi

Chuqurlik, sm		Zarrachalar kattaligi, mm						Fizik loy	Mexanik
	1,0-0,25	0,25-0,1	0,1-0,05	0,05-0,01	0,01-0,005	0,005-0,001	<0,001		tarkibning nomlanishi
		NTMK dan 2,5 km. uzoqlikda ol					ingan
0-30	0,88	1,23	25.85	32,81	8.90	20.14	10,24	39,28	o‘rta kumoq
30-43	0,94	1,66	28,45	34,65	9,78	11,42	13,06	34,28	urta qumok
43-73	0,89	0,34	32,88	34,75	8,32	11,08	11,62	31,02	o‘rta kumoq
73-90	1,19_]	0,72	32,08	39,16	6,20	10,34	10,37	26,91	yengil qumoq
90-140	2,04	0,96	25,97	42,18	7,04	10,38	11,43	28,85	yengal kumoq
140-160	2,15	0,88	25,59	42,24	7,20	10,42	11,52	29,14	yengil kumoq
		Kime zavodidan 1,3 km. uzoklikda					olingan
1 0-30	0,96	1,18	18,52	30.74	10,92	25,14	12,48	48,54	og‘ir kumoy]
: 30-45	0,86	1,68	25,89	32,45	8,68	20,32	10,12	39,12	o‘rta kumoq!
45-70	4,46	8,74	30,76	36,45	6,45	(__5,20	8,24	19,89	kumok I
! 70-90	5,08	" 9,36	28,54 * 25,64	38,12	6,12	4,92	7,86	18,90	kumoq |
| 90-140	5,94	,_ 10,46		40,20	5,86	4,92	7,48	17,76	qumoq 1

Ifloslanish manbaiga nisbatan turli masosfalardan olingan yuqoridagi tuproqlarning mexanik tarkibi turlicha bo‘lib, o‘rta qumok, yengil qumok va qumok mexanik tarkiblidir. Bundan ko‘rinadiki, mexanik tarkibga bog‘liq xolda og‘ir metallar to‘planadi, ya’ni tuproqning mexanik tarkibi qanchalik og‘ir bo‘lsa, o‘zida og‘ir metallarni ko‘p to‘playdi.

Tuproq qoplamiga tushgan og‘ir metallar meyoridan ortadi va turli omillar natijasida tuproqda o‘suvchi o‘simlik dunyosi va bevosita bog‘liq bo‘lgan xayvonot dunyosiga o‘tadi, provardda esa inson organizmiga ozuqa zanjiri orqali o‘tib, bir qator kasalliklarga olib keladi.
Olimlarning ta’kidlashicha, tuproqlarda og‘ir metallar miqdorining o‘simlik organ - to‘qimalariga so‘rilishi o‘simlik turiga va tuproq tipiga bog‘liq bo‘lib, vakt o‘tishi bilan inson organizmiga o‘tadi. Inson organizmida turli xususiyatga ega ogir metallar, turli kasalliklarni keltirib chiqaradi, eng xavfli tomoni shundaki, yuqorida ta’kidlaganimizdek og‘ir metallar inson organizmida uzok saqlanib, o‘zining zaharli ta’sirini o‘tkazib turadi. Shu o‘rinda bir qator og‘ir metallarning tirik organizmlarga salbiy ta’siri natijasida kelib chiqadigan kasalliklarni keltiramiz.
__A8 - o‘pka raki, teri kasalliklari, gemotologik ta’sir, anemiya;
Ve - dermatit, yaralar, shilliq qavat zararlanishi;
Si - xronik va o‘tkir o‘pka kasalliklari, buyrak, rak kasalliklari;
Sg - o‘pka, oshqozon ichak kasalliklari, dermatit;
R - qon, buyrak, jigar, asab kasalliklari;
№ - o‘pka astmasi, majrug‘ tug‘ilish, buyrak, o‘pka raki;
SH - asab, buyrak kasalliklarini keltirib chiqaradi.
Bundan ko‘rishimiz mumkinki, bir vaktning o‘zida bir necha og‘ir metallar bilan zararlangan inson organizmi juda og‘ir vaziyatda qoladi.
Og‘ir metallarni tuproq va tirik organizmlarga ta’sirini o‘rganish natijasida ifloslangan tuproqlarni tozalash vazifasi turadi.