|
Farqlash deb ikki narsa – buyum, voqea – hodisa yoki holatlardagi differensial belgini aniqlashga aytiladi.Farqlash ham qiyos va chog’ishtirishga asoslanadi.Ifoda usuliga ko’ra antitezaga yaqin, lekin antitezada mantiqiy jihatdan qarama-qarshi bo’lgan ikki qutb qiyoslanadi.Bunda biri ikkinchisini rad etadi yoki inkor qiladi. Tasviriy vosita sifatidagi farqlashda belgilar qaysi xususiyatiga ko’ra farq qilayotganligi aniqlanadi. O’xshatish ham qiyosga asoslanadi, boroq o’xshatishda integral belgilar idrok qilinadi. Farqlashda qiyos asosida o’rtaga chiqadigan fundamemtal tafovutni aniqlash nazarda tutiladi. O’xshatishda bo’lgani kabi farqlashning ham ifoda usullarini quyidagicha tartiblash mumkin:
1. Farqlash subyekti.
2. Farqlash nisbati.
3. Farqlash asosi.
4. Farqlashni yuzaga keltiruvchi shakily belgilar.
5. Farqlash natijasi.
Farqlash natijasi yozuvchining badiiy niyatini aniqlashga olib keladi. Xo’sh, yozuvchi nima maqsadda bunday taqqosni keltiradi? Bu kabi savollar asosida farqlashning beshinchi unsuriga javob izlanadi.Badiiy asardagi bunday holatlarni tahlil qilish orqali yozuvchining murakkab konstruksiyali farqlash, qiyoslash, chog’ishtirish mantig’ini tasavvur etishimiz mumkin bo’ladi.
O’xshatish – bu “ ikki narsa yoki voqea-hodisa o’rtasidagi o’xshashlikka asoslanib, ularning biri orqali ikkinchisining belgisini, mohiyatini to’laroq, konkretroq, bo’rttiribroq ifodalash” dir. O’xshatishlar eng qadimiy tasviriy vositalardan biri sifatida nutqimizni, ayniqsa, badiiy adabiyot tilini bezashda, tasvirning aniqligi va obrazliligini ta’minlashda foydalaniladi. Adabiyotlarda har qanday o’xshatish munosabati tilda ifodalanar ekan, albatta, to’rt unsur nazarda tutiladi, ya’ni :
1) o’xshatish subyekti;
2) o’xshatish etaloni;
3) o’xshatish asosi;
4) o’xshatishning shakliy ko’rsatkichlari.
O’xshatish etaloni o’xshatish konstruksiyasining poetik qimmatini, estetik salmog’ini belgilaydi. O’xshatish etaloni qanchalik original bo’lsa, o’xshatishli qurilma ham shu darajada ohorli bo’ladi. Bunday matndagi o’xshatishli qurilmalar tekshirilganda ularni an’anaviy va xususiy-muallif o’xshatishlari sifatida tasniflash mumkin. An’anaviy o’xshatishlar og’zaki nutqda ko’p ishlatiladigan, shu sababdan ta’sirchanligini yo’qotgan o’xshatishlardir. Aslida ko’p takrorlanishi tufayli “siyqasi chiqqan” deb baholanadigan bunday qurilmalarni tasviriylik, obrazlilik maqsadiga xizmat qildirish yozuvchining mahoratiga bog’liq. Xususiy-muallif o’xshatishlari yozuvchining o’z nigohi, kuzatuvchanligi, , anologiya quvvati asosida xalq tilidan foydalangan holda yaratgan o’xshatishlardir. Bunday o’xshatishlarda originallik, obrazlilik va ekspressivlik hamisha yorqin ifodalangan bo’ladi. Har qanday o’xshatishdan maqsad tasavvur qilinishi qiyin bo’lgan tushunchalarni konkretlashtirish, mabhum tushunchalarni aniqlashtirsh, narsa-hodisa, harakat-holatlarning eng nozik jihatlarini kitobxon ko’zi o’ngida go’zal bo’yoqlarda gavdalantirishdan iborat bo’lmog’i lozim. Matn tarkibida murakkab sintaktik tuzilma bo’lgan matn tarkibiy qismlari o’rtasidagi o’zaro bog’lanish deyktik birliklarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi.Deyktik birliklar ishora birliklar bo’lib, matn semantic qurisishida o’ziga xos o’rin tutadi. Bu birliklar har qanday matnning obyektiv mazmunida voqelik yuz bergan makon, zamon va voqelik ishtirokchilariga ishora mavjud bo’ladi. Mazkur birliklar matn tarkibiy qismlarini mazmunan bog’lash bilan birga, matn tuzilishidagi izchillikni ta’minlash, matnda aks etgan axborotga tinglovchi diqqatini jalb qilish maqsadlarini yuzaga chiqaradi.Ta’kidlash joizki, yozuvchi tasviridagi holat, qahramon ruhiyati uchun favqulodda muvofiq o’xshatish etaloni tanlagan, ya’ni qahramon – ruhoniy, sham –masjidniki, qahramon – g’arib, dardmand, sham – jaydari, arzonbaho, qahramon tuganmas dard bilan adoyi tamom bo’lib bormoqda, sham – yonib tugashning ham ramziy ifodachisi. Sap-sariq sifati bilan ifodalangan o’xshatish asosidagi belgi benihoya quyuqlashib kata bir dard shaklini olgan.Masalan: O’tgan yigirmanchi astda biz uchun ikkita tarihiy voqea ro’y berdi. Biri – inson qadamining Oyga yetishi, biri – O’zbekistonning Mustaqillikka erishishi. Ikkalasi ham qanchadan-qancha avlodlarning armoni edi. ( O’. Hoshimov).
XULOSA
Bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat o’z milliy manfaatlarini ta‟minlash, bu borada avvalo o’z madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir. Biz esa ajdodlardan avlodlarga o’tib kеlayotgan bеbaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avaylash, uni boyitish, nufuzini oshirishni o’zimiz uchun eng ustuvor, uzviy davom etadigan yuksak maqsad dеb bilishimiz va bu masalaning ahamiyati hеch qachon e’tiborimizdan chеtda qolmasligi zarur. Matn tilshunosligi so’nggi o’n yilliklar davomida tilshunoslikning muhim sohalaridan biriga aylandi. Bu, albatta, bejiz emas. Chunki, tilshunoslikning bosh vazifasi muayyan tilda mavjud bo’lgan hodisalarni, ularning amal qilish qonuniyatlarini tadqiq etish, tushuntirib berishdan iborat bo’lar ekan, har qanday tadqiqotchi bevosita o’sha tilda yaratilgan matnlarga murojaat qiladi. Odamlarning o’zaro muloqoti bir-biriga aloqasi bo’lmagan parokanda gaplardan emas, aksincha, turli shakl va mazmunga ega bo’lgan matnlardan iborat bo’ladi. Insoniyat jamiyati vujudga kelgandan buyon ular o’rtasidagi munosabatlar orasida eng muhimi va eng murakkabi lisoniy aloqalardir. Ularni, to’g’rirog’i, o’sha aloqalar mohiyatini o’zida aks ettirgan matnlarni o’rganish, ularni tuzish qonun-qoidalarini tahlil qilish ham amaliy, ham nazariy jihatdan katta ahamiyatga egadir. Filologiya fanini va boshqa gumanitar fanlarni xalqlar madaniyati, tili hamda adabiyoti namunalarini o’zida mujassamlashtirgan matn haqidagi bilimlarning majmui deb hisoblash mumkin
Do'stlaringiz bilan baham: |
