Struktura uchebnika soderjit razdelы, raskrыvayuщie evolyusiyu ekonomicheskoy mыsli, mikroekonomiku, makroekonomiku I teoreticheskie osnovы vneshney torgovli

Global kapitalistik iqtisodiyotning tarixiy bosqichlari:
Birinchidan, valyuta munosabatlarining, tovar va xizmatlarning savdosini xalqarolashtirish jarayoni (milliy chegaralardan tashqarida) jarayonlari natijasida jahon bozorining paydo bo‘lishi. XVI asrdan boshlab buyuk geografik kashfiyotlar davrida ayrim mamlakatlarning milliy bozori bir-biri bilan faol va 17-asrda bunga asoslangan. Xalqaro mehnat taqsimoti shakllana boshladi, uni amalga oshirish alohida mamlakatlar o‘rtasidagi savdo bitimlari edi. Bu jarayonlar jahon iqtisodiyotining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga olib keldi.
Ikkinchisi - ishlab chiqarish va qayta tiklash jarayonlarini (kapitalni kredit va biznes shakllariga eksport qilish, mehnat migratsiyasi, milliy iqtisodiyotlarning integratsiyalashgan jamoalarga qo‘shilishi (integratsiya) va hokazo) eksport qilish natijasida jahon kapitalistik iqtisodiyotining shakllanishi.
Tarixiy jihatdan jahon bozori asosan o‘n to‘qqizinchi asrning boshlarida va jahon kapitalistik iqtisodiyoti - o‘n to‘qqizinchi asrning oxirigacha - XX asr boshida shakll Jahon iqtisodiyotining tuzilishi:
- tovarlar va xizmatlar jahon bozori;
- jahon kapital bozori;
- global mehnat bozori;
- xalqaro pul tizimi;
- Xalqaro kredit va moliya tizimi.
Jahon iqtisodiyotining sub’ektlari:
- iqtisodiy komplekslari bo‘lgan davlatlar;
- transmilliy korporatsiyalar;
- xalqaro tashkilotlar va muassasalar;
- milliy chegaralaridan tashqariga chiqadigan iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridan firmalar.
2. Xalqaro mehnat taqsimoti va ishlab chiqarishni xalqarolashtirish.
Zamonaviy jahon iqtisodiyotining iqtisodiy asoslari - ishlab chiqarishni xalqarolashtirish - ayrim mamlakatlarning ishlab chiqarishini boshqalar bilan bo‘lgan ehtiyojni qondirish bilan bog‘laydigan bunday tashkiliy va iqtisodiy shakllarni ishlab chiqish.
Xalqaro mehnat taqsimoti paydo bo‘lganda xalqaro aloqalar doimiy bo‘lib qoladi - ayrim mamlakatlarning ayrim mamlakatlarda ishlab chiqarilishi uchun ayrim tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda taqiqlanishi.
XMT ikki yo‘nalishda ishlab chiqilmoqda: ishlab chiqarish va hududiy.
Ishlab chiqarish yo‘nalishi quyidagilardan iborat:
1) mehnatning vertikal bo‘linishi - turli ishlab chiqaruvchilar bir qator chiziqli jarayonlar zanjiri tashkil etganda va ketma-ket ishlab chiqarish operatsiyalarini amalga oshiradigan vaqtlarda, har bir oldingi bosqichning mahsuloti tugallanmagan mahsulot bo‘lib, har bir keyingi bosqich uchun mehnatning mavzusi bo‘ladi;
2) mehnatning gorizontal bo‘linishi, texnik yoki texnologik jihatdan murakkab mahsulotni yig‘ishtirib oladigan alohida komponentlar ishlab chiqaruvchilari tomonidan ishlab chiqarishni o‘z ichiga oladi.
Ham gorizontal, ham vertikal XMT xalqaro miqyosda (sanoatning yirik guruhlari o‘rtasida), xususiy (sanoatning katta guruhlarini kamroq agregat tarmoqlarga va pastki tarmoqlarga bo‘linadi) va yagona (tarmoqlararo) bo‘linish singan.
Hududiy jihatdan ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi alohida mamlakatlar, ayrim mamlakatlar va mintaqalarning guruhlari uchun jahon bozorida alohida mahsulotlar va ularning qismlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashishni o‘z ichiga oladi.
Ishlab chiqarishni xalqarolashtirish - bu mehnatning xalqaro bo‘linishi va ishlab chiqarishni xalqaro sotsializatsiya qilishning iqtisodiy shakli.
Xalqarolashtirish - bu mamlakatlar o‘rtasida (birinchi navbatda, mehnatning xalqaro bo‘linishi asosida) barqaror iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish va mamlakat iqtisodiyoti doirasidan tashqarida ko‘payishning kengayishi jarayonidir.
Xalqaro mehnat taqsimotining eng muhim ko‘rsatkichlari nisbatan eksport ixtisoslashuvi koeffitsenti (NEIK) va eksport kvotasining nisbati hisoblanadi.
NEIK ko‘magida taxminan taxminan sanoat tarmoqlarini va shunga qarab, ma’lum bir mamlakat uchun xalqaro ixtisoslashgan tovarlar va xizmatlar turlarini aniqlash mumkin.
Iqtisodiy faoliyatning xalqaro darajasini ishlab chiqarish eksport kvotasi ko‘rsatilgan (eksport uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ulushi aniqlanadi).
Eksport kvotasi milliy sanoatning tashqi bozor uchun ochiqligi darajasini tavsiflovchi benchmarkdir.
Tovarlilik indeksi, milliy iqtisodiyotning xalqaro mehnat taksimotidagi ishtirokini o‘lchovini tavsiflovchi ko‘rsatkichdir: t = e + i / p * 100%, , bu erda e yil davomida eksport hisoblanadi; p - yillik yalpi ichki mahsulot; i-import yil davomida.
3. Globallashuv jarayoni va geoiqtisodiyotning shakllanishi
Gobalizatsiya ishlab chiqarish va kapitalni xalqarolashtirish jarayoni bo‘lib, etuk institutsional aloqalar va tegishli axborot texnologiyalari bilan qo‘llab-quvvatlanadi.
Xalqaro aloqalar davlatlar o‘rtasida barqaror iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishdan iborat. «Xalqarolashtirish» atamasi ko‘p jihatdan tashqi bozorlarda operatsiyalarning oshishi bilan bog‘liq bo‘lib, «globallashuv» milliy iqtisodiyotni, shu jumladan moliya bozorlarini yanada kengroq integratsiyalashni anglatadi, natijada bir bozorni yaratishga olib keladi . SHunday qilib, xalqaro miqyosda xalqaro bozorlarning kengayishi va globallashuv chegaralari yo‘q umumiy bozorni yaratishga qaratilgan edi.
Jahon iqtisodiyotining hozirgi holati globallashuv jarayonlarini jadallashtirish, jahon bozorlari va mintaqaviy iqtisodiyot tizimlarining integratsiyalashuvi, zamonaviy texnologiyalar va makroiqtisodiy boshqaruv usullari, geoekonomikani shakllantirishga hissa qo‘shishi bilan ajralib turadi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi, birinchi navbatda, milliy xo‘jalik subektlarining davlat chegaralaridan manfaatdorligini xalqaro miqyosda transmilliy strukturalarning faoliyat doirasini kengaytirish shaklida ifodalaydi.
Ikkinchidan, milliy iqtisodiy muammolarni global dunyo darajasiga chiqishi, bu esa o‘z navbatida jahon resurslarini safarbar etishni talab etadi.
Uchinchidan, etakchi mamlakatlardagi iqtisodiy vaziyatning rivojlanishi boshqa davlatlarga ta’sir ko‘rsatadi.
To‘rtinchidan, globallashuv milliy, iqtisodiy va moliyaviy siyosatning global miqyosidagi muvofiqlashtirishni talab qiladi va yagona global iqtisodiy rivojlanish zaruratini talab qiladi.
Globallashuv samaralari asosan rivojlangan davlatlardir. Butun dunyo qolgan mamlakatlar, global iqtisodiy munosabatlarga nisbatan kamroq darajada, jahon miqyosidagi ilmiy-texnik va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning "qutisidan" chiqmoqda.
4. Iqtisodiyotni xalqarolashtirishda ITP va transmilliy kapitalning ahamiyati.
Ishlab chiqarishni xalqarolashtirish - bu mehnatning xalqaro bo‘linishini qisman shaxsga o‘tkazish bilan uzviy bog‘liqdir. Mehnatning umumiy bo‘linishi ijtimoiy ishlab chiqarish sohasining ixtisoslashuviga, qisman - individual sanoatning ixtisoslashuviga, yakka tartibdagi ishlab chiqarish bo‘linmalarining batafsil, tezkor ixtisoslashuviga asoslangan.
30-yillardan boshlab. XX asr. mehnatning ijtimoiy bo‘linishining asosiy shakli mehnat birligining portlash va operatsion ixtisoslashuviga aylanadi. Milliy mehnat taqsimoti davlat chegaralaridan tashqariga chiqib, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim mavzularidan biri bo‘lgan TNC larning rivojlanishi bilan bog‘liq.
TNClar (transmilliy korporatsiyalar) ushbu kompaniyalarning joylashgan mamlakatdan tashqarida ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish komplekslarini egallab turgan yoki boshqaradigan, turli mamlakatlardagi keng filiallar va idoralar tarmog‘iga ega va korxonada etakchi o‘rinni egallab turgan korxonalar (moliyaviy va sanoat uyushmalari) hisoblanadi. mahsulotni ishlab chiqarish va sotish.
TNC milliy korxonalar uchun bir qator afzalliklarga ega: bir korxonaning resursi boshqasiga; texnologiya bir mamlakatda ishlab chiqilgan va boshqasiga qo‘llanilgan; xorijiy korxonalarni boshqarish bir markazdan amalga oshiriladi; ota-onalar kompaniyalari filiallari; boshqa korxonalar bilan foydali aloqalar mavjud.
TNClarning roli. TNC jahon iqtisodiyotini xalqaro ishlab chiqarishga aylantirdi, NTPni barcha yo‘nalishlarda rivojlantirishni ta’minladi: texnik daraja va mahsulot sifati; ishlab chiqarish samaradorligi; boshqaruv shakllarini takomillashtirish, korxona boshqaruvi. TNClarning shakllanishi davlatlararo kapital oqimlari bilan ajralib turadi. Filiallar, filiallar, vakolatxonalar, qo‘shma korxonalar tashkil etish - bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalardir.
Transnationalizatsiya - bu boshqa mamlakatlardagi korxonalarni sotib olish, korporatsiyalarning boshqa mamlakatlardagi korxonalarni sotib olish, mutaxassislik va hamkorlik doirasida TNC larda ishlovchi xorijiy filiallarni tashkil etish hisobiga turli mamlakatlar iqtisodiyotini birlashtirish jarayonidir.