Strategik marketing

o‘rtasida  ayirboshlash  va  kommunikasiyani  tashkil  qilishdan  iborat.  Mazkur 
ta’rifda  ayirboshlash  jarayonining  maqsadidan  qat’iy  nazar  marketingning  vazifa  va 
funksiyalariga  alohida  e’tibor  beriladi.  Bunday  ifodalangan  ta’rif  tijorat  faoliyatiga 
ham, notijorat faoliyatiga ham to‘g‘ri kelishi mumkin. 
Ayirboshlash  jarayonini  tashkil  qilish.  Tovar  va  xizmatlar  ayirboshlashini 
tashkil    qilish,  sotish  jarayonining  funksiyasi  bo‘lib,  uning  vazifasi  tovarlarning 
ishlab  chiqarish  holatidan  iste’mol  uchun  tayyor  holatgacha  harakatlantirishdan 
iboratdir. 
Tovarlarning  shu  tarzda  iste’mol  holatiga  o‘tishi  quyidagi  uch  xil  foydalilik 
turini  vujudga  keltiradi  va  shu  tariqa  tovarga  sotish  bosqichida  katta  qo‘shilgan 
qiymat beradi: 
- Holat  foydaliligi.  Tovarlarni  iste’mol  holatiga  o‘tkazuvchi  barcha  moddiy 
o‘zgarishlar majmuasi: bu o‘rash, saralash va boshqa jarayonlardir. 
- Makon foydaliligi. Tashish, geografik taqsimlash va boshqa shunga o‘xshash 
tovarlarni  foydalanish,  o‘zgartirish  yoki  iste’mol  joylarida  iste’molchilar  tasarrufiga 
taqdim qilishni ta’minlovchi makondagi o‘zgarishlar. 
- Davriy  foydalilik.  Iste’molchi  tanlangan  vaqtda  tovarlarning  mavjud 
bo‘lishini  ta’minlovchi  jamlanish  kabi  davriy  o‘zgarishlar.  Aynan  mana  shu 
funksiyalar talab va taklif o‘rtasidagi real mutanosiblikni ta’minlashga imkon beradi. 
Ko‘rsatib  o‘tilgan  sotish  jarayoni  vazifalari  tarixda,  asosan,  xaridlar  bo‘yicha 
agentlar,  ulgurji  savdogarlar,  chakana  sotuvchilar  va  sanoat  savdosi  xodimlari  kabi 

---

 
23 
 
 
mustaqil  vositachilar  tomonidan,  ya’ni  sotish  sektori  deb  nomlanuvchi  toifa 
tomonidan  amalga  oshirib  kelingan.  Sotish  jarayonining  ba’zi  funksiyalari  ishlab 
chiqarish  tomonidan  (bevosita  marketing),  iste’mol  tomonidan  (iste’molchilarning 
birlashuvi)  va  sotish  jarayoni  tomonidan  (supermarketlar,  do‘konlar  tarmog‘i  va 
boshqalar) birlashtirilishi mumkin.  
So‘ngra  ishlab  chiqarish  va  sotish  jarayonlarining  turli  bosqichlarida  ishtirok 
etuvchi mustaqil firmalarni birlashtiruvchi vertikal marketing tizimlari ishlab chiqildi. 
Bu  ularning  tijorat  faoliyatini  muvofiqlashtirish,  operasion  xarajatlarda  tejashga 
erishish va shu yo‘l bilan ularning bozorga ko‘rsatadigan ta’sirini oshirish maqsadida 
amalga oshirildi. Bunga chakana sotuvchilarning ko‘ngilli birlashmalari va franshiza 
tashkilotlari  misol  bo‘la  oladi.  Ko‘plab  sektorlarda  marketing  tizimlari  g‘oyatda 
tarqoq  bo‘lgan  an’anaviy  sotuv  kanallarining  o‘rnini  egallamoqda.  Ular  sotuv 
sektoridagi  eng  katta  siljish  bo‘lib,  sotuvning  turli  ko‘rinishlari  o‘rtasidagi 
raqobatning  keskinlashuviga  sabab  bo‘ladi  hamda  uning  samaradorligini  sezilarli 
darajada oshiradi. 
Sotish tufayli qo‘shilgan qiymat sotuv ustama narxi yordamida o‘lchanadi, bu 
narx  ishlab  chiqaruvchiga  birinchi  xaridor  to‘lagan  narx  bilan  pirovard  iste’molchi 
yoki  tovardan  foydalanuvchi  to‘lagan  narx  o‘rtasidagi  farqdan  iboratdir.  SHuning 
uchun  sotishdagi  ustama  narx  yoki  bir  necha  vositachi  qo‘ygan,  masalan  ulgurji  va 
chakana savdodagi sotuvchilar qo‘ygan narxlarni o‘z ichiga olishi mumkin. SHunday 
qilib,  sotishdagi  ustama  narx  vositachilar  amalga  oshiradigan  funksiyalar 
bajarilishining  o‘rnini  qoplaydi.  Sotish  xarajatlari  bozorning  barcha  sektorlarida 
xaridor  tomonidan  to‘planadigan  narxning  katta  qismini  tashkil  qiladi.  Masalan, 
iste’mol  tovarlari  sektorlarida  sotish  jarayoni  tomonidan  hal  qilinadigan  jami 
vazifalar  ko‘lamini  o‘z  ichiga  olgan  ayirboshlash  narxi  chakana  narxning  40  %ini 
tashkil qiladi, deb hisoblanadi.