Buxgalteriya xarajatlari iqtisodiy xarajatlardan farq qiladi, chunki ular firmalar egalariga tegishli ishlab chiqarish omillari qiymatini o'z ichiga olmaydi. Buxgalteriya xarajatlari tadbirkorning, uning xotinining yashirin daromadlari, yashirin ijara haqi va kompaniyaning o'z kapitaliga bo'lgan foizlar miqdoridan kam iqtisodiy. Boshqacha qilib aytganda, buxgalteriya xarajatlari barcha yashirin xarajatlarni olib tashlagan holda teng iqtisodiy.
Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash variantlari ko'p qirrali. Keling, farqlashni boshlaylik aniq va yashirin xarajatlar.
Aniq xarajatlar - bu ishlab chiqarish manbalari va yarim tayyor mahsulotlar egalariga naqd to'lovlar shaklida bo'lgan imkoniyat xarajatlari. Ular kompaniyaning sotib olingan resurslar (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, ish kuchi va boshqalar) uchun to'lash xarajatlari summasi bilan belgilanadi.
Aniq (kiritilmagan) xarajatlar - ego - bu firmaning o'ziga tegishli bo'lgan resurslardan foydalanish va firma egaligidagi resurslardan foydalanishda yo'qotilgan daromad shaklini olish imkoniyati. Ular firma egalik qiladigan resurslarning qiymati bilan belgilanadi.
Raqobatli ustunlik - tovar yoki markaning firmaga o‘zining bevosita raqobatchilariga nisbatan ma’lum bir afzallik beradigan xarakteristikasi va xususiyatlaridir. Bu xarakteristikalar (atributlar) g‘oyatda xilma-xil bo‘lishi va tovarning o‘ziga (asosiy xizmatga) ham, asosiy xizmatga qo‘shimcha xizmatlarga, ishlab chiqarish, savdo shakllariga ham taalluqli bo‘lishi, hamda firma yoki tovarga xos bo‘lishi mumkin. Demak, bunday afzallik nisbiy bo‘ladi va tovar bozorida yoki bozor segmentida eng yaxshi mavqega ega bo‘lgan raqobatchiga nisbatan belgilanadi. Bu eng xavfli raqobatchi imtiyozli raqobatchi deb ataladi.Raqobat ustunligini tanlashni belgilab beruvchi holatlari
Vertikal integratsiya strategiyasi va raqobat ustunligi
Kompaniya mablaglarini vertikal integratsiyaga investitsiya qilishning asosiy sababi uning raqobat pozitsiyasini kuchayishidir. Agar vertikal integratsiya kompaniya xarajatlarini sezilarli darajada pasayishiga yoki qo’shimcha raqobat ustunligiga erishishga olib kelmas ekan, u strategik hisoblanmaydi va unga mablag‘ sarflashning foydasi yo‘q.
«Orqaga» integratsiya shundagina xarajatlarni pasayishiga olib keladiki, unda ishlab chiqarishning talab etiladigan xajmi shu darajada yuqori bo‘ladiki, u xuddi ta’minotchilardagi kabi ishlab chiqarish miqyoslarida shunday tejamkorlikni ta’minlaydi.
«Oldinga» vertikal integratsiya ham ana shunday ildizlarga ega.
Vertikal integratsiyaning kamchiliklariga quyidagilar kiradi:
Integrallashgan firmalar yangi texnologiyalarga sekin ko‘nikish tendensiyasiga ega bo‘ladilar, chunki bu katta xarajatlar bilan bog‘liq.
Integratsiya ta’minotchilarni erkin tanlash xususida firmaning imkoniyatlarini cheklaydi.
Vertikal integratsiya qadriyatlar zanjiridagi har bir bosqichda quvvatlarni balansligi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarga olib keladi.
Firmaning rakobat imkoniyatlarini, uning bozordagi pozitsiya va
imkoniyatlarini tavsiflovchi omillar.
Marketing strategiyasini mavjud sharoitga moslashtirishni amalga oshirish
uchun tarmokdagi vaziyatning beshta klassik variantini va firma axvolining uchta
klassik variantini kurib chikib, namoyish etish mumkin. Tarmoqdagi sharoit variantlari: 1. Yangi va tez usayotgan tarmoklardagi rakobat.
2. Etuklik boskichida bulgan tarmoklardagi rakobat. 3.Depsinayotgan yoki tushkunlik xolatida bulgan tarmoklardagi rakobat. 4. Tarqoq tarmoklardagi rakobat. 5. Xalkaro bozorlardagi rakobat.
Etuklik bosqichi rivojlanib borgan sari korxonalar o’zlarining strategik xarakatlarini raqobatchilar orasida pozitsiyalarini mustaxkamlashga yunaltiradilar. Bunda ular kuyidagi vositalardan foydalanadilar: Parametrik katorlarini kiskartirish. Ishlab chiqarish jarayonini modernizatsiya qilishga etiborni karatish. Xarajatlarni kamaytirishga etiborni kuchaytirish. Mavjud xaridorlarga sotuvni oshirish. Raqobatchi korxonalarni past baholarda sotib olish. Xalkaro bozorga chiqish.
Qiymat bushliqlari asosan zanjirning orqa qismida yotsa, korxona quyidagi olti xil strategik xatti-xarakatlarni amalga oshirishi mumkin30:- yetkazib beruvchilar bilan o’zi uchun qulay narxlar tug’risida kelishib olishi;
- yetkazib beruvchilar bilan ularning xarajatlarini kamaytirish maqsadida ish olib borishi;
- moddiy xarajatlarni nazorat qilish uchun orqaga tomon integratsiyalanishi;
- arzonroq o’rinbosar tarkibiy qismlardan foydalanishga urinishi;
- taqsimotning narxlari maqbo’l bo’lgan yangi manbalarini topishi;
- zanjirning boshqa qismlarida tejamkorlik evaziga farqni kamaytirishga urinishi mumkin
Qiymat bo’yicha raqobatbardoshlikning boy berilishiga sabab zanjirning ichki sohalarida bo’lsa, quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:
- byudjetning ichki moddalarini taftish qilish;
- ishchilarning va qimmatbaho asbob-uskunalarning mexnat unumdorligini kutarishga urinish;
- ba’zi texnologik jarayonlarni Korxonaning o’zida emas, balki chetda bajarish foydaliroq bo’lish-bo’lmasligini o’rganib chiqish;
- resurslarni tejovchi texnologik yangiliklarni investitsiyalash;
- qiymatning xavf tug’dirayotgan tarkibiy qismlarini ishlab chiqarish va asbob-uskunalarga yangi investitsiyalar ob’ekti sifatida ko’rib chiqish;
- mahsulotning qiymatini kamaytirish maqsadida uni yangilash va xokazo;
Tarqoq tarmoqlarda raqobat kurashi o’rtacha kuchlidan shiddatligacha bo’lishi mumkin. Tarqoq tarmoqlarga to’g’ri keladigan raqobat strategiyasining extimoldagi variantlariga kuyidagilar kiradi:
1. Namunali sharoitlarni yaratish va ulardan foydalanish.
2. Past xarajatlarni ta’minlash.
3. Integratsiya yuli bilan xaridor uchun foydani oshirish.
4. Tovar turiga ixtisoslashish.
5. Xaridor turiga ixtisoslashish.
6. CHeklangan geografik xududlarga fokuslash
Xalqaro bozorlarda raqobat strategiyasi Korxonalarning xalqaro bozorga chiqishlarini asosiy sabablari quyidagilardir: yangi bozorlarni egallash,
boshqa mamlakatlar tabiiy resurslaridan foydalanish xuquqini olish yoki yana xam past xarajatlarga erishish zaruriyati.
