Statikaliq baqlawdin` dasturiy metologiyaliq maseleleri

Statikaliq baqlawdin` dasturiy metologiyaliq maseleleri
Reje:

1. 
   Kirisiw
   

1. 
   Statistika páni metodı.
   

2. 
   Tiykarg`I bolim
   

1. 
   Statistikalıq baqlawdı programma - metodologik hám shólkemlestirilgen máseleleri.
   
2. 
   Baqlaw ob'ekti ne?
   
3. 
   Statistikalıq baqlawdıń programmalıq -stilistik hám shólkemlestirilgen elementleri
   
4. 
   Statistikalıq baqlaw túrleri hám olardıń ayriqsha tárepleri
   

3. 
   Juwmaq
   
4. 
   Paydalanilg`an adebiyatlar
   

Statistika páni metodı.

Ǵalabalıq hádiyse hám processler hár qıylı tarawlarda gúzetiledi hám túrli rayon bolıp tabıladı, olardıń keshiw sharayatları da, dúzilisi de túrlishe bolıp tabıladı. Sonday eken, bunday hádiyse hám processler ko'pten - kóp sırtqı kórinislerge hám túrlerge iye. Ásirese, social turmıs daǵı hádiyse hám processler óziniń quramalılıǵı hám kóp óz-ara baylanısıwlarǵa iyeligi menen ajralıp turadı. Shu sebepli statistikalıq nizamlıqlar da olarda hár qıylı kórinislerde kórinetuǵın boladı hám túrli táreplerin tariypleydi.

Óz-ózinen koringenindey, olardı qanday da birden-bir usıl járdeminde úyrenip bolmaydı. Bunıń ushın arnawlı usıllar, jollar kompleksi, bilim quralları zárúr. Ulıwma alǵanda, stilistika sózi tómendegi leksikalogik mánislerge iye:

1) bilimdiń ilimiy metodları haqqındaǵı táliymat ;

2) geypara zattı teoriyalıq tekseriw hám ámeliy orınlaw usılı, quralı;

3) ayırım pán tarmaqlarında qollanılatuǵın usıllar, metodlar, jollar, qurallar kompleksi;

4) islew hám basqarıw daǵı ayriqsha usıl, yaǵnıy arnawlı jollar, usıllar kompleksi.

Aqır-aqıbetde, ǵalabalıq hádiyse hám processtiń tórtinshi eń zárúrli belgisi - ol jaǵdayda belgili nizamlıq júzege shıǵıwı, biraq ol jalǵız hádiysede kórinetuǵın bolmaytug`inliginan ibarat. Ǵalabalıq hádiyseniń anıq tariypi - bul hár qanday hádiyseler jıyındisi bolmaydıden, olardıń sonday kompleksi, ol jaǵdayda statistikalıq nizamlıqlar kórinetuǵın boladı, biraq jalǵız hádiysede olar júzege shiqpaydi.
Statistika stilistikası degende ǵalabalıq hádiyse hám processti ilimiy tekseriwde hám basqarıwda, ol jaǵdayda kórinetuǵın bolatuǵın nizamlıqlardı úyreniw hám olardan ámeliy paydalanıw processinde qollanılatuǵın ayriqsha usıl, yaǵnıy usıllar, metodlar, jollar, qurallar kompleksi túsiniledi. Ǵalabalıq hádiyse hám processlerdiń muǵdarlıq koefficientlerdi anıqlaw, olarda kórinetuǵın bolatuǵın nizamlıqlardı aydinlastiriw maqsetinde ámelge asırilatuǵın statistikalıq

izertlewler bir neshe basqıshlarǵa, olar bolsa fazalarǵa bólinedi. Basqısh hám fazalar óziniń maqseti, wazıypaları hám qásiyetleri menen bir birinen ajralıp turadı. Sonin` ushın hár bir faza hám basqıshda ayriqsha tekseriw usılları, jollıq, quralları qollanıladı. Usinin` menen birge úyrenilip atırǵan tarawdıń hám máseleniń xarakterine qaray, oǵan sáykes keletuǵın ol yamasa bul usıl (yamasa usıllar topari) anıq tekseriwde, onıń arnawlı bir fazası hám basqıshında tiykarǵı, jetekshi qural retinde isletiledi. Keń hám tolıq mániste statistikalıq izertlew eki basqıshtan dúziledi:

1) Suwretleytuǵın statistika basqıshı

2) Analitik statistika basqıshı.

Birinshi basqıshta tómendegi tiykarǵı maqset hám wazıypalar gózlenedi: úyrenilip atırǵan ob'ektlerdi specifikaciyalaw, olar haqqında maǵlıwmatlar toplaw hám qayta islew, ǵalabalıq hádiyse hám processlerdiń muǵdarlıq normaların xarakteristikalaytuǵın kórsetkishlerdi esaplaw, olardı kórkem hám ıqsham formada hám zárúr qallarda sóz menen xarakteristikalaw. Ekinshi basqıshta bolsa kórsetkishlerdi statistikalıq analiz qılıw, olar arasındaǵı sebep- aqibet baylanısıwlardı anıqlaw hám bahalaw, úyrenilip atırǵan ob'ektler bólistiriwlerindegi nizamlıqlardı aydinlastiriw, ilimiy gipotezalardi isenimlilik tárepten bahalaw hám statistikalıq juwmaqlardı shıǵarıw hám taǵı basqalar tiykarǵı maqset hám wazıypalar esaplanadı.
Tiykarǵi bólim:
Statistikalıq baqlawdı programma - metodologik hám shólkemlestirilgen máseleleri

Turmısımızda, kúndelik turmısımızdıńda ol yamasa bul máseleni sheshiwdi waziypa etip qoya otirip etetuǵın hár bir minez-qulqımızdan aldın ne ushın?, Ne?, kim?, qanday etip?, qansha? hám qayda? degen sorawlarǵa dus kelemiz hám olarǵa juwap izleymiz. Bunday soraw statistikalıq baqlawlardı shólkemlestiriwde de tuwıladı hám óz sheshimin kutedi.

Statistikalıq baqlawda ne ushın? degen sorawǵa baqlaw maqseti hám wazıypaları, ne? degen sorawǵa bolsa baqlaw ob'ekti, onıń birligi hám programması, statistikalıq formulyarlar hám olardı dúziw ushın jollamalar juwap beredi. Kim? baqlaw sub'ekti, qashan? degende baqlaw waqıtı, qayda? degende baqlaw jayı, qanday etip? degende baqlaw usılları hám túrleri, qansha? degende baqlaw belgileriniń muǵdarlıq ańlatılıwı názerde tutıladı. Bular statistikalıq baqlawdıń programmalıq - stilistik hám shólkemlestirilgen elementlerin quraydı.
Baqlaw ob'ekti haqqinda

Baqlaw ob'ekti -bul úyrenilip atırǵan hádiyseler hám processler, yaǵnıy kárxanalar hám shólkemler, xojalıqlar, kisiler, shańaraqlar, úy xojalıqları, hám taǵı basqalardı olardıń iskerligi tárepinen qaralǵan kompleksi. Olardıń zárúrli belgileri haqqında maǵlıwmatlar toplandı hám olar tiykarında jıynaqtı tariypleytuǵin ulıwmalastıratuǵın kórsetkishler esaplanadı. Baqlaw ob'ektiniń anıq kólemin, kólemin belgilep atirg`anda waqıt, keńislik, materiallıq dúzılıw hám ólshew birligi tárepinen onıń ólshemlerin anıqlawımız kerek.

Baqlaw ob'ekti menen bir qatarda onıń sub'ekti bar.

Baqlaw sub'ekti dep úyrenilip atırǵan hádiyseler haqqındaǵı maǵlıwmatlardı belgilengenler etetuǵın hám toplaytuǵın yuridikalıq yamasa fizikalıq shaxslar júritiledi. Mikroekonomikalıq statistikada, mısalı, baqlaw sub'ekti - bul hár bir kárxana, shólkem hám shólkemler. Xojalıq jurgiziwshi sub'ekt retinde olar óz xızmetlerindegi hádiyselerdi belgileydi, maǵlıwmatlar toplaydı. Makroekonomikalıq statistikada bolsa statistika shólkemleri baqlaw sub'ekti bolıp tabıladı. Arnawlı statistikalıq tekseriw hám dizimlerde olar baslanǵısh maǵlıwmatlardı belgilengen etedi hám toplaydı. Esabatda bolsa baslanǵısh maǵlıwmatlardı belgilengenler qılıw hám kárxana kóleminde ulıwmalastırıp usınıs etiw ayırım xojalıq jurgiziwshi sub'ektler wazıypası bolsa, olardı qabıl etip alıw hám óz aymaǵı shegarasında ulıwmalastırıw menen statistika shólkemleri shuǵıllanadı. Bul halda xojalıq jurgiziwshi sub'ektler, yaǵnıy kárxanalar, firmalar, shólkemler hám mákemeler esabat birlikleri dep ataladı.

Baqlaw birligi degende, guzetilip atirg`an ob'ekttiń ózbetinshe strukturalıq elementi, birligi túsiniledi. Baqlaw Processinde onıń zárúrli belgileri haqqında maǵlıwmatlar alınadı. Mısalı, sanaat iskerligi tekserilayotganda hár bir kárxana hám firma, awıl xojalıǵın úyrenilip atırǵanda hár bir shirket xojalıǵı, dıyxan hám fermer xojalıǵı baqlaw birligi esaplanadı.

Ayırım máselelerdi baqlawda baqlaw birligi menen birge esap birligi de belgilenedi. Mısalı, sharba diziminde hár bir buyım túri haqqında, ásbap -úskeneler diziminde bolsa hár bir mashina, stanok hám basqa ásbap - úskeneler haqqında, kóp jıllıq terekler diziminde hár bir Milliy standart - arnawlı bir mámleket kóleminde, xalıq aralıq standart bolsa -pútkil jáhán yamasa mámleketler birlespesi

kóleminde hádiyselerdi klassifikaciyalaw, kórsetkishlerdi dúziw hám esaplaw, maǵlıwmatlardı belgilewde qollanılatuǵın ulıwma talap, tártip hám ulıwma kontseptsiyalar kompleksi bolıp tabıladı.

Baqlaw sub'ekti - bul úyrenilip atırǵan hadiyseler haqqındaǵı ma'g`liwmatlardi belgilewdi hám jıynawshı yuridikalıq yamasa fizikalıq shaxs

Baqlaw birligi - bul baqlaw ob'ektiniń mustaqil bóliniw strukturalıq bólegi

(birligi), onıń zárúrli belgileri haqqında maǵlıwmatlar alınadı.

Bul halda xojalıq, kárxana baqlaw birligi bolsa, onıń úyrenilip atırǵan hár bir predmeti esap birligi bolıp tabıladı. Baqlaw programması (programması ) dep úyrenilip atırǵan hádiyse, ob'ekt haqqında maǵlıwmat toplanatuǵın belgiler dizimi júritiledi. Basqashalaw aytqanda, baqlaw programması baqlaw processinde juwaplar alınıwı kerek bolǵan sorawlar kompleksi (dizimi) bolıp tabıladı. Ol qanshellilik tuwrı duzilse, tekseriw nátiyjeleri sonshalıq jaqsı shıǵadı.

Jollama baqlaw programmasında gózlengen belgilerdi birdey shólkemlestiriw hám túsiniwdi támiyinlew maqsetinde dúziledi. Ol jaǵdayda baqlaw maqseti hám

wazıypaları, onıń ob'ekti hám birligi, maǵlıwmattı qaydan hám kimnen alıw, baqlaw múddeti, hújjetlerdi rásmiylestiriw tártibi, maǵlıwmatlar tiyisli bolǵan

dáwir (esabat dáwiri) kórsetkishlerdi esaplaw tártibi hám soǵan uqsas guzetilip atirg`an ob'ekt penen tikkeley baylanıslı bolǵan máseleler jaritiladi. Jollamalar ádetde kóp qánigeler qatnasıwında puxta dúziledi. Jollama hár bir statistikalıq formulyar ushın bólek dúziledi. Baqlaw maǵlıwmatları belgilengenler etiletuǵın hújjet statistikalıq formulyar dep ataladı. Ol hár túrlı at menen júritiledi, atap aytqanda esabat forması, dizimge alıw beti, sorawnama (anketa), tabel, nakladnoy, jol beti hám taǵı basqalar.

Statistikalıq formulyar eki qıylı boladı :

1) jalǵız predmetli formulyar.

2) kóp predmetli formulyar.

Baqlaw jayı degende mákan yamasa basqa sóz benen aytqanda úyrenilip atırǵan hádiyse júz berip atırǵan jay túsiniledi. Esabatda, ásbap -úskeneler diziminde hám basqa ekonomikalıq resursların hár qıylı forma hám usıllarda baqlawda kárxana, shólkem hám shólkem jaylasqan jay baqlaw jayı esaplanadı.

Ulıwma keń mániste qaralganda, baqlaw waqıtı hádiyseni úyreniw dáwiri bolıp tabıladı, yaǵnıy onı tekseriw baslanǵannan, tap maǵlıwmatlardı alıw aqirina jetkenshe ótken waqıt aralıǵı (dáwir) bolıp tabıladı. Bul halda ol maǵlıwmatlar tiyisli bolǵan waqtın da, olardı toplaw waqtın da óz ishine aladı. Statistikalıq baqlaw tar mazmunga iye bolıp, tek maǵlıwmatlardı toplaw procesin anglatqani ushın, onıń waqıtı degende usı jumıstı (maǵlıwmatlar toplaw ) di orınlaw ushın belgilengen waqıt aralıǵı túsiniledi. Ol hádiyseni úyreniw, ámelge asıw dáwirin yaǵnıy ol haqqındaǵı maǵlıwmatlar tiyisli bolǵan waqıt aralıǵın óz ishine almaydı.

Esabatda bul waqıt aralıǵı esabat dáwiri dep ataladı. Esabat dáwiri onıń birinshi kúni 00 saattan baslap tap aqırǵı kúni 24: 00 ge shekem ótken waqıt uzınlıǵı menen olshenedi. Hádiyseler jaǵdayın, ámeldegi sanın anıqlawda bunday dáwirdi belgilep bolmaydı, sebebi onıń dawamında, hádiyse jaǵdayında, sonday eken ámeldegi sanında úlken ózgerisler júz beriwi múmkin. Sonin` ushın bul jag`dayda súwretke alıw processinde qollanılatuǵın usıldan paydalanıw kerek. Soni aytıw kerek, súwret fotoapparat ob'ektivi ashılıw orninda (waqtında ) fotoob'ekt (mısalı, qandayda bir gey birew) iye bolǵan tústi sáwlelendiredi. Hádiyseler jaǵdayı ústinen statistikalıq baqlaw shólkemlestiriw ushın da sonday belgilengenler qılıw waqıtın belgilew kerek. Bul bolsa arnawlı bir pursatda ámeldegi bolǵan hádiyseler sanı hám dúzilisin anıqlaw imkaniyatın beredi.

Hádiyseni esapqa alıw, belgilengenler qılıw teńlestirilgen bunday payıt keskin waqit (kritik moment) dep ataladı. Xalıq diziminde hám basqa tez jıldam hádiyseler diziminde hám de olardıń ámeldegi esabı tiykarında ámeldegi sanı anıqlanayotganda keskin pursat belgilenedi. 1989- jıl Baqlaw programması - bul baqlaw processinde maǵlıwmatları toplaniwi kerek bolǵan baqlaw hám esap birliginiń tiykarǵı belgileri bolıp tabıladı.

Jollama (instruktsiya) dep baqlaw programmasında gózlengen belgilerdi bir qıylı talqin etiw ha`m túsiniwdi támiyinleytug`in kórsetpeler kompleksine aytıladı.

Statistikalıq formulyar - baqlaw maǵlıwmatları belgilengen etiletuǵın hújjet. Baqlaw jayı - bul baqlaw birligi jaylasqan mákan. Statistikalıq baqlaw waqıtı -

bul baqlaw teńlestirilgen pursat (payıt) hám ótkeriletuǵın múddet. Xalıq diziminde keskin pursat qilip 11 yanvardan 12 yanvarǵa qoralı qoylar keshesi 24 00 saat belgilengen edi. Áyne sol pursatda jasaw jayında bar bolǵan shaxslar dizimge alındı, yaǵnıy 12 yanvar 00 saatqa shekem tuwılǵan balalar dizimge alınǵan, odan keyin tuwılǵanlar bolsa dizimge alınbaǵan, sol waqıtqa shekem ólgen shaxslar dizimnen ótpegen, aldın ólgenler bolsa bar xalıq retinde dizimge alınǵan. Baqlawdı ótkeriw bir qatar tayarlıq hám shólkemlestirilgen islerdi orınlaw menen baylanıslı.

Birinshiden, gúzetiletuǵın birliklerdiń shamalıq dizimi dúziledi hám baqlaw jayları belgilenedi. Mısalı, xalıqtı dizimge alıw ushın barinen burın xalıq jasaytuǵınlıq punktler, qalalarda bolsa bunnan tısqarı úy dápteri tártiplestiriledi. Bular dizim ótkerilip atırǵanda baqlaw birliklerin túsirip qaldırmasliq hám dizim ótkeriw ushın zárúr aqshalar muǵdarın hám kadrlar sanın anıqlaw ushın kerek.

Ekinshiden, baqlaw formulyarlari, blankalar, betalar, olardı dúziw jollamaları tayarlanadı hám jaylarǵa jetkilikli muǵdarda tarqatıladı.

Úshinshiden, gúzetiletuǵın mákan aymaǵı uchastkalar (bólimler) ge bólinedi, kerekli kadrlar sanı hám anıq shaxslar belgilenedi.

Tórtinshiden, baqlawǵa tartılǵan juwapker shaxslar menen arnawlı shınıǵıwlar alıp barıladı.
Statistikalıq baqlaw túrleri hám olardıń ayriqsha tárepleri

Qanday etip? degen soraw statistikalıq baqlaw usılları hám túrlerin anıq belgilewdi talap etedi. Hádiyselerdi dizimnen ótkeriw waqıtı, baslanǵısh maǵlıwmatlardı alıw usılı, baqlaw birliklerin óz ishine qamtıp alıwı hám shólkemlestirilgen tárepten statistikalıq baqlaw tómendegi túrlerge bólinedi

Shólkemlestirilgen hám finanslıq támiynlew tárepinen statistikalıq baqlawlardı tórt túrge bolıw múmkin:

1) statistikalıq esabat ; 2) arnawlı turaqlı tekseriwler; 3) dizimler; 4) biznes

tekseriwler.

Olar keyingi bayanatta beriledi. Waqıyalar júz beriwin dizimnen ótkeriw waqıtına qaray statistikalıq baqlaw úsh túrge ajraladi:

1) úzliksiz (ámeldegi) baqlaw ; 2) pursatlı baqlaw ; 3) bir jola baqlaw.

Úzliksiz baqlawda waqıya (hádiyse) júz beriwı menenaq, yaǵnıy sol waqittin ózinde belgilengenler etiledi. Mısalı, tuwılıw, óliw, nekeden ótiw hám ajırasıwlardı puqaralıq jaǵdayın belgilengenler qılıw shólkemlerinde hám awıl jıyınlarında belgilengenler qılıw, jaratılǵan ónimlerdi baslanǵısh hújjetlerde esapqa alıw, jumısshı hám xızmetkerlerdiń jumısqa shıǵıwın tabel esabında dizimnen ótkeriw hám t.b.

Pursatlı udayı tákirarlanatuǵın baqlaw degende waqıya júz bolǵandan keyin belgili waqıt ótkende onı belgilengenler qılıw hám baqlawlardı teń waqıt aralıǵinda tákirarlap turıw túsiniledi. Mısalı, hár on jılda xalıq dizimin ótkeriw, studentler

ózlestiriw dárejesin hár yarım jılda reyting balları arqalı bahalaw.

Bir jola baqlaw qanday da máseleni sheshiw maqsetinde zárúriyat tuwılǵan

jaǵdaylarda túrlishe múddetlerde qayta ámelge asırılıp turıladı. Bunday baqlawǵa turaq-jay fondı dizimi, kóp jıllıq miyweli terekler dizimi, tábiiy bále nátiyjesinde kórilgen zálellerdi bahalaw jumısları mısal bola aladı. Úyrenilip atırǵan jıynaq birliklerin óz ishine qamtıp alıwına qaray statistikalıq baqlaw jabılasına baqlaw hám bólek baqlawǵa ajratıladı.

Tuwri baqlawda jıynaq barlıq birlikleri haqqındaǵı zárúrli maǵlıwmatlar toplandı. Statistikalıq esabat sol tárizde tashkil etiledi. Onı barlıq xojalıq jurgiziwshi sub'ektler dúzedi hám statistika shólkemlerine usınıs etedi. Xalıq dizimi, egin maydanlarınıń juwmaqlawshı esabı, sharba dizimleri de jabılasına baqlawǵa mısal bola aladı.

Úzliksiz baqlaw -bul waqıya júz beriwi menenaq onı belgilengenler qılıw (esapqa alıw) bolıp tabıladı. Pursatlı udayı tákirarlanatuǵın baqlaw - bul waqıya júz

bergennen keyin belgili múddet ótkende onı belgilengenler etip tekseriwlerdi teń waqıt aralıǵinda tákirarlap turıw.

Bir jola baqlaw -bul hádiyseni hár zamanda, mútájlik tuwılıwına qaray baqlaw.

Tikkeley baqlaw - bul jıynaqtıń hámme birlikleri haqqında maǵlıwmat toplaw.

Esabat kárxana hám shólkemler iskerligi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı úzliksiz, belgilep qoyılǵan tártipte hám waqıtta toplawdıń zárúrli jolı (forması ) bolıp tabıladı.

“Ózbekstan Respublikası Mámleket Statistikası haqqındaǵı” nızamǵa muwapıq respublika aymaǵında jaylasqan hám yuridikalıq shaxs mártebsine iye bolǵan barlıq kárxanalar hám shólkemler, olardıń múlkshilik hám shólkemlestirilgen-huquqiy formasınnan qatań názer, óz iskerligi haqqında anıq hám tolıq maǵlıwmatlardı belgilengen programmada, tártipte hám múddette tiyisli mámleket statistika shólkemlerine usınıwǵa májbúr bolıp tabıladı.
Ámeldegi arnawlı statistikalıq tekseriwler degende statistikalıq shólkemler tárepinen arnawlı respondentlerdi jollap úyrenilip atırǵan hádiyse, process haqqındaǵı baslanǵısh maǵlıwmatlardı úzliksiz yamasa waqitma-waqıt belgilengenler etip toplaw túsiniledi. Bunday baqlawǵa úy xojalıqları byudjeti

statistikası, tutınıw bahaları statistikası, awqamdan sawda statistikası, dıyxan xojalıǵı (fermer xojalıǵı menen aralastırıp jibermen`!) statistikası hám t.b. mısal bolıwı múmkin.

Biznes-tekseriwler bazar ekonomikasına tán bolǵan statistikalıq baqlaw bolıp tabıladı. Olardıń tiykarǵı maqseti isbilermenlerdiń ekonomikalıq iskerligin úyreniwden ibarat. Ámeldegi arnawlı tekseriwlerden ayrıqsha bolıp esaplanıw,

biznes tekseriwler tadbirkorlardan intervyu alıw, aldın tayarlanǵan sorawlarǵa

jazba yamasa awızsha juwaplardı arnawlı sorawlarda belgilengenler etiwge tiykarlanadı. Olardıń ózine tán ózgesheligi sonda, sorawlar kompleks xarakterge iye bolıp, óz-ara baylanısqan bir-birin tolıqlawısh sorawlardan, olardıń belgili máselege tiyisli komplekslerinnen tashkil tabadı, nátiyjede ekonomikalıq aktivlikti hár tárepleme jaqtılandıriw imkaniyatın beredi.

Ámeldegi arnawlı tekseriwler hám biznes tekseriwler belgili máselelerdi úyreniwde qollanıladı. Bunnan tısqarı, dizimler de statistikalıq baqlawdıń zárúrli shólkemlestirilgen jolı retinde qollanıw tarawlarına iye.

Hár qanday baqlaw, qanshellilik jaqsı shólkemlestirilip ámelge asırilmasin, qátelerden erkin bolmaydı. Maǵlıwmatlardı toplaw processinde jol qoyılǵan qáteler baqlaw qáteleri dep ataladı. Júdá úlken anıqlıqqa iye bolǵan ólshew quralları járdeminde atqarılatuǵın bir predmetli baqlawlarda da qáteler boladı.

Baqlaw qáteleri eki túrge bólinedi: a) úzliksiz qáteler hám b) tosınarlı qáteler. Úzliksiz qáteler óz gezeginde eki qıylı boladı : a) ólshew qáteleri hám b) jeke qáteler yaǵnıy gúzetshi shaxs qáteleri. Bólek baqlawlarda waqıyalardı esapqa alıw processinde dizimnen ótkeriw hám arifmetik qáteler menen bir qatarda úzliksiz qáteler de ushiraydı. Olar nápsiqaw hám g'arazsiz boladı. Arazli qáteler qandayda bir maqsetti kózleydi. Qalıs qáteler bolsa baqlaw usılın, ásirese programmanı hám jollamalardı ulıwma kóriniste uǵımsız bayan etiliwden hám gúzetiwshilerdiń jumıstı ańsatlastırıw ushın belgilengen tártipden bólek shetlaniwinen kelip shıǵadı. Usinin` menen birge bólek baqlawlarda jeke qáteler bar, olar reprezentativlik qáteleri atı menen júritiledi.

Reprezentativlik qátesi degende tańlama baqlaw nátiyjesinde tóplanǵan maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp anıqlanǵan ulıwmalastıratuǵın kórsetkishlerdi tekserip atırǵan bas jıynaqtıń áyne sonday haqıyqıy kórsetkishlerinen ayırmashılıǵı túsiniledi.

Esabat - kárxana hám shólkemler iskerligi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı úzliksiz túrde belgilengen tártipte hám waqıtta alıwdı támiyinleytuǵın baqlaw turi bolıp tabıladı. Ámeldegi arnawlı tekseriwler - bul arnawlı respondentlardi jollap hádiyseler haqqında baslanǵısh maǵlıwmatlardi úzliksiz yamasa waqitpa- waqıt belgilengenler qılıw jolı menen toplaw processi bolıp tabıladı. Biznes tekseriwler - bul sorawlar járdeminde ekonomikalıq jaǵdaydı analiz qılıw hám qısqa múddetli

ekonomikalıq keleshekti belgilew ushın

soraw -juwap

jolı

menen

isbilermenler-den

maǵlıwmatlar

toplaw -bolıp tabıladı.

Baqlaw qáteleri- bul

maǵlıwmatlardı

toplaw

procesine tán qáteler bolıp tabıladı

Reprezentativlik qátesi

- bul bas hám tańlama jıynaq

umulashtiruvchi kórsetkishleri

arasındaǵı farq bolıp tabıladı.