Statik mashqlarning fiziologik va biomexanik tasnifi

Turg’un 

muvozanat  holatida  tana  og’irligining  umumiy  markazi  (OUM) 

tayanch  ostida  joylashadi  (osilishlar,  qo’llarga  tiralib  turishlar).  Bu  mashqlarning 

aksariyati  muvozanatni  saqlash  uchun  ko’p  kuch-g’ayrat  talab  etmaydi,  lekin 

og’irlik  kuchini  yoki  o’z  tanasining  og’irligini  muvozanatga  solish  uchun 

mushaklar  juda  qattiq  tortilishiga  muhtoj  bo’ladi.  Bunday  mashqlarga  ikki 

tomonga cho’zilgan qo’llarga tiralish, gorizontal osilishlar misol bo’ladi. Bu yerda 

anatomiya,  fiziologiya  va  psixologiya  qonunlari  mexanika  qonunlariga  o’z 

hukmini o’tkazadi. 

 

         2-rasm                        3-rasm                          4-rasm 

Noturg’un 

muvozanat  holatida  tana  OUM  tayanch  ustida  joylashadi. 

Agarda  tana  muvozanat  holatidan  chiqarilsa,  tana  OUM  og’irlik  kuchi  ta’sirida 

pasayadi, tayanch yuzasi chegarasidan chetga chiqadi va gimnastning qo’shimcha 

harakatlarisiz  yoki  birovning  yordamisiz  dastlabki  holatga  qayta  olmaydi  (5,  6-

rasmlar).  Bunday  mashqlarni  bajarishda  qiyinchiliklar  asosan  muvozanatni 

saqlashning mushkulligi bilan belgilanadi. Tana OUM qancha past, tayanch yuzasi 

katta va OUM proektsiyasi tayanch yuzasining markaziga yaqin bo’lsa, muvozanat 

holatining  turg’unligi  shuncha  kuchli  bo’ladi.  Muvozanat  holatining  turg’unligi 

turg’unlik  burchagini  tavsiflaydi  (7,  8-rasmlar):  mazkur  burchak  qancha  katta 

---

bo’lsa,  turg’unlik  shuncha  kuchli  bo’ladi.  Ammo  odam  alfozlariga  tatbiqan  bu 

doim ham shunday bo’lavermaydi: gavdaning asosiy alfozida turg’unlik burchagi 

oyoqni  osmonga  qilib  turilgan  holat  bilan  taqqoslaganda  ancha  kichkina, 

muvozanat holatining turg’unligi esa ancha kuchlidir. Vaholanki, gavdaning asosiy 

alfozida tana OUM oyoqlarni osmonga qilib turilgan holatdagidan ancha yuqoridir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                      5-rasm                6-rasm               7-rasm                8-rasm 

Muvozanat  holatining  turg’unligi  tayanch  yuzasining  xususiyatlari  bilan 

belgilanadi. Tayanch yuzasi tor, harakatchan, baland bo’lsa, ayni hol muvozanatni 

saqlashni  qiyinlashtiradi.  Mazkur  faktlar  ham  mexanika  qonunlarinigina  emas, 

balki  anatomiya,  fiziologiya,  psixologiya  qonunlarini  ham  hisobga  olish 

lozimligini  tasdiqlaydi.  Berilgan  alfozda  shug’ullanuvchining  turg’unligi  uning 

chayqatuvchi kuchlarni faol muvozanatga solish, boshlangan og’ishni o’z vaqtida 

to’xtatish va holatni tiklash imkoniyatlari bilan belgilanadi. 

Tayanch  yuzasi 

tananing  tiranuvchi  bo’g’inlari  o’rtasidagi  maydonning 

kengligi  bilan  belgilanadi.  Mazkur  makonning  konfiguratsiyasi  tayanch  yuzasi 

doirasida turg’un muvozanat holati cheklangan sharoitda gimnastning muvozanatni 

saqlash  imkoniyatiga  ta’sir  ko’rsatadi.  Muvozanatni  saqlash  uchun  tayanchning 

butun yuzasi teng ahamiyat kasb etmasligi tufayli, quyidagilar farqlanadi:  

a) ushlashni hisobga olmaganda tayanchning samarali yuzasi;  

b) tayanchning nominal yuzasi;  

v)  tayanch  yuzasining  formal  konturlari  bilan  muvofiq  keladigan 

makonning  turg’unlik  maydoni.  Mazkur  maydon  o’lchamlari  va  konfiguratsiyasi 

tananing  tayanch  bo’g’inlari  morfologiyasiga,  snaryad  bilan  aloqaning  (uni 

ushlashning) xususiyatiga, gimnastning jismoniy imkoniyatlari va holatiga bog’liq 

bo’ladi (9-rasm). Gimnast tana OUM proektsiyasini tayanch yuzasining markaziga 

mumkin  qadar  yaqin  holatda  saqlashga  harakat  qiladi.  Ammo  bu  erda  qoidadan 

istisno  etiladigan  holatlar  bo’lishi  mumkin.  CHunonchi,  bir  oyoqda  muvozanatni 

saqlab  turishni  bajarganda  gimnastlar  barmoqlar  va  tovon  mushaklarining  o’ta 

ta’sirchanligi hisobiga muvozanatning yo’qolishini tez ilg’ash va uni bartaraf etish 

uchun tana OUMni tayanch yuzasining o’rtasidan ozgina oldinga siljitishga harakat 

qiladilar.  Bu  holda  harakatlarni  boshqarish  jarayoniga  anatomiya,  fiziologiya, 

psixologiya qonunlari o’z ta’sirini ko’rsatadi. 

---

 

9-rasm 

Tayanch  yuzasi  va  tana  OUMning  tayanch  uzra  balandligi  turg’unlikning 

bitta  mezoni  –