Statik biokimyо

LIPIDLAR  ALMASHINUVI 

 

Nazariy tushuncha: 

Odam va yuqori taraqqiy etgan hayvonlarda ovqat bilan qabul qilingan yog'larning asosiy 

qismi  ingichka  ichakka  o‘tib  me'da  osti  bezidan  ajraladigan  lipaza  fermenti  ta'sirida  gidrolitik 

parchalanishga  uchraydi.  Me'da  shirasining  tarkibida  ham  kuchsiz  lipaza  faolligi  aniqlangan 

bo‘lib, u faqatgina emultsiya holiga keltirilgan (juda mayda tomchilar shaklida) yog'larga ta'sir 

qiladi.  Bunday  shakldagi  yog'  sut tarkibidagina bor. Oshqozonning o‘zida  yog'larning  emulsiya 

holiga  keltiradigan  sharoit  yo'q,  shuning  uchun  ham  oshqozon  lipazasining  ta'siri  cheklangan 

bo‘ladi. Ingichka ichakda esa yog’larni emulsiya holiga keltirish uchun tegishli sharoit mavjud. 

Bu  holat  birinchidan  oshqozon  shirasi  bilan  qo‘shilib  o‘tgan  kislotali  bo‘tqani  neytrallanishi 

hamda qayd qilingan bo‘tqaning hazm shiralari bilan yaxshi aralashishi bilan tushuntiriladi. 

Yog'larni  parchalovchi  lipaza  fermenti  me'da  osti  bezidan  nofaol  holda  ya’ni  prolipaza 

shaklida  ajratilib  faqatgina  ingichka  ichakda  faol  lipazaga  aylanadi.  Yog’larning  ichaklarda 

hazmlanishiga  u  yerga  quyiladigan  o‘t  suyuqligi  tarkibidagi  o‘t  kislotalarining  tuzlari  ham 

muhim  rol  o‘ynaydi.  Odam  o‘tida  quyidagi  o‘t  kislotalari  uchraydi:  xolat  kislota,  dezoksixolat 

kislota,  litoxolat  kislota,  xenodezoksixolat  kislota  va  boshqalar.  Yog’larga  o‘t  kislotalarining 

ta’sir etishi natijasida juda mayda parchalangan  emulsiya hosil bo‘ladi (xilomikronlar). Bunday 

emulsiyani  hosil  bo‘lishida  aytib  o‘tilgan  o‘t  kislotalaridan  tashqari  xolestirin,  erkin  yog’ 

kislotalari hamda monoglitseridlar aralashmasining ahamiyati katta. Yog’larning emulsiyalanishi 

ularning  lipaza  ta’sirida  glitserin  va  yog’  kislotalariga  parchalanishini  ta’minlab  qolmasdan 

xilomikronlar ko’rinishida ichak devori orqali so‘rilishini ham yuzaga keltiradi. Ichak hujayralari 

hosil  bo‘lgan  yog’  kislotalari  va  monoglitseridlarni  shimib  olib,  qaytadan  triglitseridlarni 

sintezlaydi.  Bu  yerda  qabul  qilib  olingan  (ovqat  bilan  iste’mol  qilingan)  yog’lardan  farq 

qiladigan ayni organizm uchun spitsefik bo‘lgan yog’lar hosil bo‘ladi. Lekin bunday sintezlanish 

ancha  chegaralangan  bo‘ladi.  Qator  tadqiqotlarda  qayd  qilinganki,  uzun  zanjirli  to’yingan  va 

to’yinmagan  yog’  kislotalar  ingichka  ichakdan  limfaga  so‘rilib  ko‘krak  yo’li  bo’yicha  qon 

oqimiga  tushadi.  Kaltaroq  zanjirli  yog’  kislotalar  esa  bevosita  qopqa  vena  yo’li  bilan  qon 

oqimiga tushadi. Shuning uchun ham yog’li ovqat yeyilganidan keyin limfa va hatto qonda ham 

mayda  yog’  tomchilari  bo‘lganligi  sababli  plazma  loyqa  bo‘lib  ko‘rinadi.  Ovqat  bilan  qabul 

qilinadigan fosfolipidlar vakili - tuxum sarig’ida va miya to‘qimasida ko‘p uchraydigan letsitin 

oshqozon  ichak  yo’lida  oshqozon  osti  bezi  shirasi  ta’sirida  yog’  kislotalariga  parchalanadi 

(fosfolopazalar  ta’sirida).  Ovqat  bilan  qabul  qilingan  fosfoglitseridlarning  anchagina  qismi 

glitserin bilan yog’ kislotalari holida limfaga o‘tadi. Ovqat bilan qabul qilinadigan sterinlarning 

eng muhim vakili – xolesterin erkin holda yoki efirlar holida tuxum sarig'ida, go‘shtda, jigar va 

miya  tarkibida  uchraydi.  Xolesterin  efirlari  me'da  osti  bezi  shirasida  uchraydigan  xolesteraza 

fermenti  ta'sirida  erkin  xolestirin  va  yog'  kislotalariga  parchalanadi.  Oqibatda  ichak  devorlari 

orqali  qonga,  limfaga  so‘riladi.  Suvda  erimaydigan  xolesterin  ichakda  faqat  kislotalar  mavjud 

bo‘lgandagina  so‘riladi.  Odam  qonida  xolesterin  miqdori  hayvonlarnikiga  qaraganda  ko‘p 

bo‘lsa-da,  ichaklar  orqali  qisman  so‘rilib,  asosiy  qismi  najas  bilan  ajratiladi.  Najas  tarkibida 

uchraydigan muhim steroid-koprosterin xolesterindan ichak bakteriyalari ta'sirida hosil bo‘ladi. 

 

Don  va  urug'larda  uchraydigan  moylar  ancha  yirik  globulalar  shaklida  bo‘lib,  unish 

davrida  ularning  hajmi  ancha  kichiklashadi.  Agar  namlik  yetarli  bo‘lsa,  urug'dagi  lipazalar 

ta'sirida osonlik bilan yog' kislotalari va glitseringa aylanadi. Bu mahsulotlar don tarkibida ko‘p 

to‘planmay aksaryat hollarda uglevodlarga aylanadi. 

Aytib  o‘tilganidek  oziq-ovqat  mahsulotlari  bilan  tanaga  qabul  qilingan  yog'  oshqozon 

ichak  yo'lida  tegishli  fermentlar  ta'sirida  (lipolitik  fermentlar)  yog'  kislotalari  va  glitseringa 

parchalanib,  uning  asosiy  qismi  ichak  devorlaridan  limfaga  va  kamroq  qismi  qonga  o'tadi. 

Nishonlangan  izotoplar  yordamida  shu  narsa  aniqlanganki,  ichaklardan  so'rilgan  yog'lar  yog' 

to'qimalaridan  iborat  yog'  depolariga  kirar  ekan.  Depolardagi  yog'  esa  o'z  o'rnida  qonga  o'tib, 

keyinchalik  to'qimalarga  kiradi,  oksidlanadi  va  o'zidan  zarur  energiya  ajratadi.  Odam  va 

---

hayvonlar  tanasida  yog'  almashinuvida  jigar  muhim  rol  o'ynaydi.  Turli  a'zolardagi  hamda  turli 

hayvonlardagi  yog'lar  bir-biridan  o'zlarining  tarkibi,  fizikaviy  va  kimyoviy  xususiyatlari  bilan 

farq qiladi (erish harorati, konsistensiyasi, sovunlanishi va b). 

Yog'ning turga nisbatan spetsifikligi mavjud bo‘lib, u har bir tur hayvon yog'ining o'ziga 

xos  belgilari  bilan  ifodalanadi.  Masalan, qo'y  yog'i,  cho'chqa  yog'i,  parranda  yog'i  yoki  boshqa 

hayvonlarning yog'lari erish harorati, tarkibi va boshqa xususiyatlari bilan farq qiladi va bunday 

holat doimiyligicha qoladi. Shu bilan bir qatorda tadqiqotlarda ko‘rsatilishicha, agar hayvon bir 

turdagi  yog'ni  doimiy  holda  uzoq  vaqt  iste'mol  qilib  borsa,  tanada  to'plangan  yog'  ham  shunga 

yarasha  kimyoviy  va  fizikaviy  o‘zgarishlarga  uchrashi  mumkin.  A.Lebedov  o‘z  tajribalarida 

aytib  o‘tilgan  fikrning  to‘g'riligini  e'tirof  etgan.  U  2  ta  it  olib,  ularni  tanasidagi  zaxira  yog' 

butunlay yoq bo'lib ketmagunicha hayvonlarga ovqat berilmagan. Shundan keyin itlarning biriga 

zig'ir  yog'i,  ikkinchisiga  qo‘y  yog'i  berib  boqilgan.  Uch  haftadan  keyin  itlar  vazni  o'z  holatiga 

qaytib kelganidan keyin ular so‘yilib tanasidagi yog' ajratib olingan va fizikaviy tahlil qilingan. 

Ma'lum  bo‘lishicha  birinchi  it  yog'i  suyuq  bo‘lib  0

0

C  da  to‘nglanmagan  (qotmagan)  va  zig'ir 

yog'iga o‘xshagan bo‘lgan. Ikkinchi itdagi yog' esa qattiq bo'lib, uni 50

0

C da isitgandagina erigan 

va  bu  yog'  qo‘y  yog'iga  o‘xshash  bo‘lgan.  Shuningdek  odam  terisi  ostida to‘plangan  yog'  ham 

uning qanday yog' iste'mol qilishiga bog'liq bo'lar ekan. Qo‘y yog'ini doim iste'mol qilib yurgan 

odamlarning terisi ostidagi yog' qo'y yog'iga,  kokos yog'i iste'mol qilganlarniki kokos yog'iga va 

tyulen  yog'ini iste'mol qilganlarniki shu yog' xususiyatlarini qabul qilar ekan. Har bir organizm 

uchun spetsifik bo‘lgan yog' ichak epiteliysida, jigarda va boshqa ichki a'zolarda to'planar ekan. 

Ayrim to‘yinmagan yog' kislotalari masalan linol, linolen va araxidon kislotalari odam va 

ayrim hayvonlarning tanasida hosil bo‘lmaydi. Shuning uchun ularni almashtirib bo‘lmaydigan 

yog'  kilotalari  shaklida  guruhlanadi.  Ular  hayot  uchun  juda  zarur,  shuning  uchun  tashqaridan 

doimiy  ravishda  qabul  qilinib  turishi  kerak.  Agar  odam  uzoq  vaqtlar  davomida  yog'  iste'mol 

qilmasa yog'da eriydigan vitaminlar avitaminoziga uchraydi. Buning mohiyati shundaki, A, D, E, 

K  vitaminlar  ya'ni  yog'da  eruvchi  vitaminlar  asosan  yog'  bilan  kiradi.  (A  vitamin  bundan 

mustasno).  Bunday  paytlarda  yog'li  ovqatlar  iste'mol  qilinsa  yuzaga  kelgan  yetishmovchilik 

bartaraf qilinadi. 

Odatda  yog'li  ovqatlarning  aksariyat  qismi  o‘z  tarkibida  ancha-muncha  lipoidlar,  ya'ni 

fosfotidlar va sterinlarga ham ega bo'ladi. Odam va hayvonlar organizmi uchun bu moddalarning 

ahamiyati  juda  katta.  Ular  hujayra  tarkibiga  kirib,  uning  membranasida,  yadrosida  va 

sitoplazmalarida  mavjud  bo'ladi.  To'qimalardan,  ayniqsa  nerv  to‘qimasi  fosfotidlarga  juda  boy. 

Fosfotidlarning sintezlanishi ichak devorida va jigarda qayd qilingan fosfotidlarning tipik vakili 

bo‘lib,  letsitin  jigarda  mo'l  bo‘ladi,  ayniqsa  yog'li  ovqatlar  ko'p  iste'mol  qilinganida  uning 

jigardagi miqdori sezilarli darajada ko‘tariladi. Sterinlarning ichida xolesterin odam va hayvonlar 

organizmida muhim ahamiyatga ega u allbatta har bir hujayraning membranasi tarkibida uchrab, 

bir  vaqtning  o‘zida  o‘t  kislotalari  hosil  bo'lishida  qatnashadi.  Yana  u  buyrak  usti  bezining 

po'stloq qismidan ajraladigan gormonlar hosil bo‘lishida hamda jinsiy bezlar faoliyatida muhim 

ahamiyat kasb etadi. Xolesterin

 

ilk bor o‘t toshidan ajratib olingan, u tuzlar, kislotalar, aminlar, 

oqsillar  va  neytral  birikmalar  bilan  qo‘shilib  komplekslar  hosil  qiladi.  Vitamin  D  ham 

xolesterindan  hosil  bo‘ladi.  Tanada  xolestirin  almashinuvi  buzilsa  yoki  u  tegishli  miqdordan 

ko‘p qabul qilinsa hayot uchun xavfli xastaliklar yuzaga keladi. Bunga misol qilib yomon sifatli 

xolesterinlarning  qon  tomirlari  devorlariga  yopishib  qolib,  me'yoriy  qon  oqishining  buzilishini, 

ya'ni  ateroskleroz  kasalligini  misol  qilib  olish  mumkin.  Shuni  aytib  o‘tish  joizki,  tanadagi 

ortiqcha  xolesterin  jigar  orqali  tashqariga  chiqariladi.  O‘t  tarkibida  har  vaqt  xolesterin  uchrab 

turadi.  Odam  qonida  xolesterin  miqdori  o'rtacha  150-200  mg  %  ga  teng  bo‘ladi.  Oziq-ovqat 

mahsulotlari  ichida  xolestiringa  boy  bo'lganlari  hayvon  miyasi,  tuxum  tarkibida  ko‘p  bo‘ladi. 

Xolesteringa  boy  ovqatlarni  ko‘plab  iste'mol  qilish,  ayniqsa  keksa  odamlarda  yog'dagi 

xolesterinning miqdorini oshirib yuborib, ba'zan o‘t yo'llarining bekilib qolishiga, jigarda yog'li 

infiltrat  hosil  bo‘lishiga,  o‘t  toshlarining  paydo  bo‘lishiga  olib  keladi.  Shu  narsani  ham  aytib 

o‘tish  joizki,  yog'li  ovqatlar  ko‘p  iste'mol  qilinganida  limfa  suyuqligida  ancha-muncha 

uchraydigan diametri 1 mikron bo‘lgan  yog'  zarrachalari ko‘payib ketadi. Ularni