StartUp” larni moliyalashtirish orqali mamlakat iqtisodiy o’sishini ta’minlash yo’llari

“StartUp” larni moliyalashtirish orqali mamlakat iqtisodiy o’sishini ta’minlash yo’llari
Nurislomxon Lutfullayev Ayubxon og’li
Ilmiy rahbar: Safarova Nodira
StartUp uchun asos – bu gʻoya, ijro va moliyalashtirishga koʻpaytirilgan uning dolzarbligi va oʻziga хosligi. Pirovardida bu biznes loyihaning muvaffaqiyatini ta’minlashi mumkin.
Misol uchun, startaplar vatani boʻlmish AQShda 24 yoshli Rob Raynхart taomni oʻrnini bosadigan hamda organizm uchun barcha zarur moddalar – yogʻlar, oqsillar, tuzlar, mikroelementlar, uglevodlarga ega Soylent ichimligini oʻylab topdi. Bu betakror mahsulotga allaqachon qariyb million dollar sarflangan.
Rossiyada “Taomlar partiyasi” startapi Moskva va Sankt-Peterburgning koʻp aholisiga yoqib qolgan. Loyihaning gʻoyasi shundaki, har yakshanba mijozlarga ichida yangi, salqinlatilgan va hafta kunlari boʻyicha oʻralgan mahsulotlar va retseptlar bor qutilar yetkazib beriladi. Olaylik, “payshanba” oʻramini olish kifoya va retsept boʻyicha taom tayyorlash mumkin, va unda osh taomining barcha xom mahsulotlari qoʻl ostingizda boʻladi.
Xorijda startaplarning muvaffaqiyatliligini va juda mashhurligini bilgan holda, bilishni хohlardik, ular qachon dunyo yuzini ko’ra boshlagan va ular bizda mavjudmi?
Demak Startap nima?
“StartUp” inglizchadan soʻzma-soʻz tarjima qilganda “jarayonning boshlanishi” ni bildiradi. Startap – bu biznesning istalgan turi, undagi farq bozorga avval foydalanilmagan uslubda (oʻz-oʻzidan qonun bilan taqiqlanmagan) tovarlar yoki хizmatlar taqdim etishda ifodalanadi. Startap atamasi faoliyatning birinchi bosqichlarida kompaniyaga ishora qiladi. Startaplarga talab bor deb hisoblagan mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqmoqchi bo'lgan bir yoki bir nechta tadbirkorlar asos soladi. Bu kompaniyalar odatda yuqori xarajatlar va cheklangan daromadlar bilan boshlanadi, shuning uchun ular venchur kapitalistlari kabi turli manbalardan kapital izlaydi.

ASOSIY XULOSALAR

• 
  Startap - bu biznesning dastlabki bosqichida bo'lgan kompaniya.
  
• 
  Ta'sischilar odatda o'z startaplarini moliyalashtiradilar va ular ishga tushmasdan oldin tashqi investitsiyalarni jalb qilishga harakat qilishlari mumkin.
  
• 
  Moliyalashtirish manbalariga oila va do'stlar, venchur kapitalistlar, kraudfanding va kreditlar kiradi.
  
• 
  Startaplar qayerda biznes yuritishlari va ularning huquqiy tuzilishini ham hisobga olishlari kerak.
  
• 
  Startaplar yuqori xavfga ega, chunki muvaffaqiyatsizlik juda mumkin, lekin ular katta foyda, innovatsiyalarga e'tibor va o'rganish uchun ajoyib imkoniyatlar bilan ishlash uchun juda noyob joylar bo'lishi mumkin.
  

Mamlakatlar reytingi bo'yicha startap statistikasi:

• 
  AQSH startaplar soni boʻyicha yetakchi davlat (63 703).
  
• 
  Ro‘yxatda ikkinchi o‘rin Hindistonda, bor-yo‘g‘i 8301 startap mavjud.
  
• 
  Uchinchi o‘rinni 5377 startap bilan Buyuk Britaniya egalladi.
  
• 
  Eng qimmat startaplarning aksariyati Xitoy va AQSh hisobiga to‘g‘ri keladi.
  
• 
  Chili butun dunyo bo'ylab eng yaxshi tadbirkor davlat hisoblanadi.
  
• 
  Yangi Zelandiya, Gonkong va Xitoy 2021 yilda biznes ochish uchun eng yaxshi joylardir.
  
• 
  Lotin Amerikasi tadbirkorlari eng qo'rqmas deb hisoblanadi.
  

Startaplar holati statistikasi Yevropa startaplarining 45 foizi moliyalashtirishga oson kirishishlarini aytdi. Yevropa startaplarining 32 foizi moliyalashtirishga kirishda qiynalayotganini aytdi. Evropa startaplarining 66 foizi o'zlarining asosiy moliyalashtirish manbalari o'z-o'zini moliyalashtirayotganini, 9 foizi biznes farishtalari va 7 foizi venchur kapitali firmalar tomonidan moliyalashtirilganligini aytdi. Buyuk Britaniya, Kanada va AQShdagi startaplarning 42 foizi asosiy moliyalashtirish manbasi sifatida venchur kapitalga ega. 2020-yilda qora tanli va latinlik ayollar asoschilari oʻzlarining venchur startaplari uchun 3,1 milliard dollar yigʻishdi. Qora va lotin ayollari ta'sischilarining soni ortib bormoqda, o'rtacha moliyalashtirish bosqichida 1 million dollardan ko'proq mablag' to'pladi.
COVID-19 pandemiyasining startaplarga ta'siri Startap asoschilarining 77 foizi global pandemiya tufayli 2020-yilda potentsial muvaffaqiyatsizlikka duch kelishlarini aytdi. Pandemiya boshlanganidan beri odatiy startaplar o‘z xodimlarining o‘rtacha 33 foizini ishdan bo‘shatishdi. Pandemiya oʻnta startapdan toʻrttasi qizil zonada ekanligini anglatdi, yaʼni ularda uch oy yoki undan kamroq poytaxt uchish-qoʻnish yoʻlagi bor. Pandemiya boshlanganidan buyon startaplarning 72 foizida daromadlar pasaygan. O'rtacha pasayish 32% ni tashkil etdi. Kompaniyalarning 40% dan ortig'i daromadning 40% yoki undan ko'proq pasayishiga duch keldi. Pandemiya tufayli startaplarning o‘rtacha 22 foizi xarajatlarni qisqartirgan. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti mamlakatlariga nisbatan Portugaliya eng katta zarar ko'rdi. 2020-yilning mart-aprel oylari orasida Portugaliya biznesining shakllanishi 70 foizga pasaydi. Turkiya (58%), Frantsiya (54%) va Vengriya (47%) ham jiddiy ta'sir ko'rsatdi. Fintech bitimlari 2020 yilning ikkinchi choragida yilning birinchi choragiga nisbatan 30 foizga qisqardi. 2020 yilning ikkinchi choragida Osiyo va Yevropa fintech startaplari 2016 yilning to‘rtinchi choragidan beri eng past bitimlar sonini kuzatdilar.

Bu rasmda dunyo mamlakatlarida StartUp larning o’rni va statistikalari bilan tanishishimiz mumkin.
Xo’sh “StartUp” loyihalar O’zbekistonda qanday va qanchalik tez rivojlanmoqda?
Yurtimizda 2016-yildan buyon StartUp loyihalarni qo‘llab-quvvatlash tizimi tobora rivojlanib borayomoqda va bu o‘z navbatida yoshlarga oid davlat siyosatining muxim vazivalaridan biri hisoblanadi. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev tashabbusi bilan Аndijon viloyatidagi yoshlarning bir qator StartUp loyihalarini amaliyotga joriy etish uchun 2 mlrd. so‘m miqdoridagi “Unicorns” grant loyihasi amalga oshirildi.“Unicorns” loyihasi doirasida, startap jamoalari tomonidan 466 ta onlayn ariza kelib tushgan bo‘lib , bu loyihalarning 215 tasi dastlabki saralash bosqichidan o‘tib intervyu bosqichiga yo‘llanmani qo‘lga kiritdi. “Unicorns” loyihasining intervyu bosqichidan muvaffaqiyatli o‘tgan 69 ta startap loyihalar jamoasi akseleratsiya dasturiga taklif etildi. Tajribali mentorlar va trekkerlarni jalb qilgan holda 69 ta startap loyihalar jamoasi bilan akseleratsiya dasturi tashkil etildi. “Unicorns” loyihasining final bosqichi (Demo day) joriy yilning 23-noyabr sanasida Аndijon shahridagi “Digital city” texnoparkida tashkil etilib, akseleratsiya dasturidan muvaffaqiyatli o‘tgan 25 ta jamoa o‘z loyihalarini yig‘ilganlar e’tiboriga namoyish qildi. Tajribali biznes ekspertlar guruxidan tashkil topgan hakamlar hayʼati qaroriga ko‘ra loyihada g‘olib deb topilgan 15 ta istiqbolli startap loyihaga 1,8 mlrd.so‘m maqsadli grant mablag‘i ajratildi.
Xususan o‘tgan yili “Yoshlar – kelajagimiz” jamg‘armasi xamda BMTning Taraqqiyot dasturi bilan hamkorlikda Koronavirus pandemiyasining oqibatlarini barqarorlashtirishga qaratilgan innovatsion vositalar va yechimlar onlayn tanlovi – “Covid-19 Challenge 2020” o‘tkazildi. “Covid-19 Challenge 2020” tanlovida g‘olib bo‘lgan startap loyihalarga jami 475 mln. so‘m beg‘araz, maqsadli grant mablag‘lari ajratildi.
Shuningdek jamg‘arma tomonidan yoshlarning startap g‘oyalari va loyihalarini qo‘llab-quvvatlash, istiqbolli startup loyihalarni moliyalashtirish maqsadida “Startup tashabbuslar” dasturi amalga oshirilyapti. Ushbu dastur doirasida ishtirok etgan 1 972 nafar yoshlar (shundan 559 nafari qizlar)dan iborat bo‘lgan 905 ta startup jamoalari ishtirok etdi.Loyihaning intervyu bosiqichidan muvaffaqiyatli o‘tgan 273 ta jamoa akseleratsiya dasturiga taklif etildi. Ushbu loyihalardan 30 tasi amaliyotga joriy qilingan va o‘zining dastlabki mijozlariga ega, 121 ta loyihaning prototiplari yaratilgan, 122 ta loyiha esa g‘oya bosqichida.
Dastur yakunida g‘olib bo‘lgan 40 ta startup loyihalarga
50 mln. soʼmdan jami 2 mlrd. soʼm grant mablagʼi ajratilishi rejalashtirilgan. Shundan, 1 mlrd. so‘m “Yoshlar – kelajagimiz” jamg‘armasi, 1 mlrd. so‘m BMTning Taraqqiyot Dasturi mablag‘lari hisobidan ajratiladi.
Demak, xulosa qilib aytganda “StartUp” lar istalgam mamlakatning iqtisodiyoti yuqoriga ko’tarilishi, dunyo mamlakatlari orasidagi obro’ining oshishi, aholining sog’lom, qulay va zamonaviy turmush kechirishi va bir qator iqtisodiy-ijtimoiy sohalarda rivojlanishida kata ahamiyatga ega. Shunday ekan biz hozirgi davrda StartUp larga kata e’tibor berishimiz va uni mamlakatimizda tez va keng sur’atlarda rivojlantirishimiz kerak. Zero StartUp lar har ikki tomonlar uchun teng manfaat yoki ulkan tajriba olib keladi.