Стандартлаштириш ва ўзаро алмашинувчанлик

2. Ўзаро алмашинувчанлик тўғрисида умумий тушунчалар
Лойиҳаловчилар машиналардаги, асбоб ва механизмлардаги деталларни ўзаро алмашинадиган қилиб, яъни машинани йиғиш ёки таъмирлашда бирор детални ўша номли ва ўша номерли бошқа деталга алмаштириш мумкин бўладиган қилиб яратишга интиладилар.
Машинасозликда ўзаро алмашинувчанлик деб, буюмларни шундай лойиҳалаш ва ишлаб чиқариш принципи тушуниладики, бунда эркин, яъни муайян машинани кўзда тутмасдан тайёрланган деталларни танламасдан махсус тўғрилаб турмасдан ёки қўшимча ишлов бермасдан тегишли машинани узеллари йигилганда машинанинг унга қўйган талабларига мувофиқ ишлаши таъминланади. Эркин тайёрланган деган иборадан деталларни турли вақтларда, турли жойларда ишлаб чиқариш тушунилади. Масалан, бирор узелнинг деталини бир шаҳарда, бошқаси эса бутунлай бошқа жойда ишлаб чиқарилган бўлиши, узелни йиғиш эса учинчи шаҳарда бажарилиши мумкин.
Ўзаро алмашинадиган деталлар ўлчамлари, шакли, қаттиқлиги, мустаҳкамлиги, кимёвий, электр ва бошқа хоссалари жиҳатдан бир хил бўлиши шарт.
Ўзаро алмашинувчанлик тўлиқ ва чала бўлиши мумкин.
Тўлиқ ўзаро алмашинувчанликнинг авфзалликлари қуйидагилардан иборат:

1. 
   Машинани лойиҳалаш жараёни енгиллаштирилади. Лойиҳаловчининг ҳар сафар янги детал ёки қисмни ихтиро этиши талаб этилмайди, у стандарт саналган конструктив ечимлардан фойдаланиши мумкин. Лойиҳаловчи деталларга техник талабни ўйлаб чиқмасдан, балки меъёрий ҳужжатлардан бу талабларни танлаб олади.
   
2. 
   Кенг куламда ихтисослаштириш ва коопирациялаш таъминланади. Деталлар ва қисмларни ҳар хил шахарларда ва давлатларда жойлашган алоҳида цехларда, ҳар хил заводларда ишлаб чиқиш имконияти пайдо бўлади. Ўзаро алмашинувчанлик айрим заводларда алоҳида қисмларни ишлаб чиқариш ва бошқа заводларга етказиб бериш бўйича ихтисослаштириш имкониятини беради. Масалан, думаланиш подшипниклари ихтисослаштирилган корхоналарда тайёрланиб, ҳамма машинасозлик заводларига етказиб берилади.
   
3. 
   Маҳсулотларнинг таннархи арзонлашади. Бунга ихтисослаштириш ҳисобига эришилади. Агар ишлаб чиқариш айрим деталлар ёки қисмлар бўйича бўлса, қатор йиллар давомида бир хил маҳсулот ишлаб чиқиш учун юқори унумдорликка эга махсус автоматлаштирилган станоклар ишлатилади.
   
4. 
   Йиғишда поток (оқим) усулини қўллашга имконият туғилади. Ўзаро алмашинувчанлик хусусиятига эга бўлган детал ва узелларни конвейерларда йиғиш анча осон бўлади. Йиғиш ишларида роботларни қўллаш имконияти туғилади.
   
5. 
   Таъмирлаш соддалаштирилади. Ўзаро алмашинувчанлик принципи асосида ишлаб чиқилган маҳсулотнинг заҳира қисмларини ишлаб чиқариш имконияти яратилиб, таъмирлаш ишлари детал ёки қисмни оддий алмаштиришдан иборат бўлади. Демак, машинанинг туриб қолиш вақти камаяди, ундан самарали фойдаланиш таъминланади.
   

Тўлиқ ўзаро алмашинувчанлик жоизликлари 6-квалитетдан юқори бўлмаган деталлар ва унчалик кўп деталлардан ташкил топмаган алоҳида узелларда қўлланилади.
Чала ўзаро алмашинувчанликни майда серияли буюмлар ишлаб чиқаришда қўлланилади. Шунингдек, бундай хилдаги ўзаро алмашинувчанлик техник жиҳатдан бажарилиши қийин, юқори аниқликка эга бўлган бирикмаларни ишлаб чиқаришда ҳам ишлатилади (ички ёнув двигателларининг поршен-гилза бирикмаси, ёқилғи насосининг плунжер-гилза бирикмаси ва бошқалар).
Чала ўзаро алмашинувчанликдан қуйидаги ҳолларда фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади:

1. 
   Кенгайтирилган жоизлик бўйича тайёрланган деталларни (селектив) гуруҳлаб (селектив) йиғишда улар тор (гуруҳланган) жоизликлар бўйича бир хил номли гуруҳларга ажратилади, ўлчанади ва йиғилади.
   
2. 
   Бирикмаларни компенсаторлар билан созлаш. Бу иш маҳсулотнинг нормал ишлаши (функциясини бажариши) учун ўлчамлар занжирларининг туташтирувчи звеносининг йиғма хатолиги билан шу звено учун рухсат этилган хатолик орасидаги фарқни олиб ташлаш учун қўлланилади.
   

Чала ўзаро алмашинувчанлик деталларни тайёрлашда жоизлик қийматларини оширишга имкон беради. У тўлиқ ўзаро алмашинувчанликни таъминлаш техник жиҳатдан имконсиз, ёки иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлмаган ҳолларда ишлатилади.
Ташқи ўзаро алмашинувчанлик – бу йиғма қисмнинг ташқи бириктирувчи ва эркин ўлчамлари ёки фойдаланиш (эксплуатацион) параметрлари бўйича ўзаро алмашинувчанлигидир. Масалан думаланиш подшипниги яроқсиз бўлиб қолса унинг ўрнига худди шу хил ва ўлчамдаги бошқа подшипник қўйиш мумкин. Агар электр двигател ишдан чиқса, у бошқаси билан алмаштирилади. Иккала ҳолатда ҳам йиғма қисмлар ташқи ўзаро алмашинувчанлик хусусиятига эгадир. Бу мисолларда подшипник ташқи ва ички халқаларининг диаметри, электр двигател эса қуввати, айланишлар сони бўйича ташқи ўзаро алмашинувчанлик хусусиятига эга.
Ички ўзаро алмашинувчанлик – бу маҳсулотни ёки йиғма қисмни ташкил этувчи айрим деталлар ёки механизмларнинг ўзаро алмашинувчанлигидир. Масалан, двигателнинг ички ўзаро алмашинувчанлиги унинг ташкил этувчи деталларининг ўзаро алмашинувчанлиги билан аниқланади. Агар бир нечта хил подшипниклар деталларга ажратилса – да уларни аралаштириб яна йиғилса, хамма подшипниклар ҳам техник талабга тўла жавоб беради деб бўлмайди, чунки, унинг деталлари ички ўзаро алмашинувчанлик хусусиятига эга эмас.
Ишлаб чиқаришнинг ўзаро алмашинувчанлик даражаси ўзаро алмашинувчанлик коэффициенти орқали тавсифланади:

бунда К_у - ўзаро алмашинувчанлик коэффициенти;
М_у - ўзаро алмашинувчан таркибий қисмларининг деталларини тайёрлашга сарфланадиган меҳнат;
М_ум - буюмни тайёрлашга сарфланган меҳнат;
К_у – нинг бирга яқинлашиш даражаси корхонанинг тахникавий маданиятини объектив кўрсатади.

3.