Standartlashtirish asoslari

 
4.6.Unifikatsiyalashtirish va agregatlashtirish  metodlari 
 
Standartlashtirishda 
unifikatsiyalashtirish 
va 
agregatlashtirish 
asosiy 
metodlardan  hisoblanib,  u  mashinasozlikka  oid  ob’ktlarni  standartlashtirishda,  yangi  
texnika va texnologiyani joriy etishda keng qo`llaniladi va samarali  hisoblanadi.  
Mashinasozlik mahsulotlari texnik darajasi, detal’ va qismlarning ishonchliligini 
ta’minlashda katta ahamiyatga ega. 
Unifikatsiya  (lotincha  unio–birlik  va  facare–qilmoq,  Ya’ni,  biror  narsani 
birxillashtirish, bir xil  shakl yoki tizimga)–bir xil faoliy vazifa bajaradigan obyektlarni 
aniqlangan  belgilari  bo`yicha  qo`llanish  samaradorligi  haqidagi  ma’lumotlar  asosida 
ularning 
sonini 
ratsional 
qisqartirib 
birxillashtirishdir 
(masalan, 
optimal 
konstruksiyaga). 
Uning  afzalligi  yana  shundaki,  uning  natijalarini  yana  qayta  standartlashtirish 
zarurati  bo`lmaydi.  Ammo  buyumni  standartlashtirishda  albatta  detallarning 
unifikatsiyalashtiril-ganligiga asoslanadi. 
GOST  23945.0-80  me’yoriy  hujjatga  muvofiq  unifikatsiyalashtirishning  asosiy 
maqsadi quyidagilardan iborat: 
–standartlarni  ishlab  chiqish,  buyumlarni  ishlab  chiqishga,  tayyorlashga,  ularga 
texnik  xizmat  ko`rsatish  va  ta’mirlashga  sarflanadigan  vaqtni  kamaytirish  hisobiga 
ilmiy-texnik taraqqiyot (ITT) ni jadallashtirish; 
–loyixalash  bosqichida  va  ishlab  chiqarish  jarayonlarida  buyum  yuqori  sifati  va 
uning elementlari o`zaro almashinuvchanligini taminlash;  
–loyixalash va tayyorlashga sarf-harajatni kamaytirish; 
–mamlakatni qo`riqlash talablarini ta’minlash(harbiy sohada). 
Unifikatsiyalashtirishning yo`nalishlar bo`yicha asosiy vazifalari quyidagicha: 

---

 
99 
–yangidan  yaratilayotgan  buyumlar  guruhi  yoki  bir-biriga  bir  xil  avval 
loyixalangan, bir xil tarkibiy elementlardan foydalanish: 
–yangi  yaratilayotgan  yoki  takomillashtirilayotgan  obyektga  unifikatsiyalashgan 
tarkibiy elementlarni ishlab chiqish; 
–konstruktiv unifikatsiyalashgan buyumlar qatorini ishlab chiqish; 
–material,  tarkibiy  qism  va  buyumlarga  nisbatan  maqsadga  muvofiq  minimal 
nomenklaturnasini aniqlash. 
Unifikatsiyalashtirish obyektlari quyidagilardan iborat: 
–bir-xil faoliy vazifani bajarib, o`zaro almashinuvchi detallar; 
–faoliy  vazifasi  bo`yicha  yaqin  gabarit  o`lchamlari  va  ekspluatatsiya 
ko`rsatkichlari  (unumdorlik,  quvvat  va  sh.k.)  bo`yicha  kam  farq  qiladigan  agregatlar 
(qismlar,  yig`ma  birikmalar),  texnologik  jarayon  yoki  xizmat  ko`rsatish  doirasida 
qo`llanadigan modullar avtomatik tizmlar; 
–faoliy  vazifasi  bo`yicha  o`ziga  yaqin,  bir  xil  operatsiyalarni  bajaradigan, 
konstruktiv tuzilishi bir xil yoki o`zaro yaqin, ishchi parametrlari, gabarit o`lchamlari 
kam farq qiladigan mashina va mexanizmlar. 
–texnologik  jarayon  va  xizmat  ko`rsatish  sohalarining  muayyan  maqsadni 
ko`zlagan unifikatsiyasi. 
Unifikatsiyalashtirish soha hamda korxona bo`yicha toifalanadi. 
Mashinasozlikning  rivojlanishi  uning  toboro  takomillashib  va  murakkablashib 
borishini taqozo etadi. Shu bilan birga mashinasozlik, asbobsozlik, texnologik uskuna 
va  jixozlarning  yangi  avlodlarini  yaratishda,  uni  tashkil  etuvchi-butlovchi  qismlari 
detallari standartlashtiriladi, Ya’ni unifikatsiyalashtiriladi, bir xil faliy xususiyatga ega 
bo`lib takrorlanuvchi detallar va ularning o`lchamlari mumkin qadar bir xillashtiriladi. 
Natijada yig`ma birikma ixchamlanadi.          
Mashinani  (texnik  tizim)ni  bir  butun  buyum  sifatida  qarasak  uni  mayda 
bo`laklarga  ajratib,  bir-biriga  bog`liq  bo`lmagan  va  o`xshash  vazifalarni  bajaradigan 
agregatlarga ega bo`lamiz. 

---

 
100 
Mashina,  uskuna,  jixoz,  Ya’ni  buyumning  tarkibiy  qism  bo`lmish  agregatlarni 
faoliy  vazifasi, gabarit  o`lchamlari  va  ekspluatatsiya  ko`rsatkichlarini  imkoni  boricha 
bir-xillashtirib agregatlashtirish imkonini yaratamiz. 
Agregatlashtirish usuli-mashina (buyum)larni takroriy va ko`plab qo`llaniladigan, 
unifikatsiyalashtirilgan detal va yig`ma  birikmalardan ratsional foydalanish imkonini 
beradi. Agregatlashtirish har qanday yangi mashina (buyum)ni alohida yagona-original 
na’munasini  emas,  balki  mavjud  ishlab  chiqilayotgan  agregat  va  detallarni  mashina 
konstruksiyasiga  moslab  yig`ish  va  shu  tariqa  mashina,  jixoz  (buyumlarning)  yangi 
avlodini 
minimal 
sarf-harajatlar 
bilan  amalga  oshirishni  ta’minlaydigan, 
standartlashtirishning samarali usullaridan hisoblanadi. 
Agregatlov  –  bu  har  xil  buyumlarni,  mashina,  uskuna  va  jixozlarni  yaratishda 
geometrik  va  faoliy  o`zaroalmashuvchan,  ko`p  qayta  foydalanadigan  alohida  standart 
unifikatsiyalangan uzellar yaratish va ishlatish metodidir.  
 Demak  agregatlashtiruvning  rivojlanish  negizida  standartlashtirish  yotadi. 
Agregatlashtiruvni keng joriy etish parametrik standartlashtirish jarayonlarini qaytarib 
o`tirmay, har xil o`lcham va xususiyatlarni yuqori sifat ko`rsatkich asosida ta’minlash 
imkonida foydalaniladi. 
Mashinasozlikda agregatlov metodini joriy etish: 
-ishlab chiqarish darajasi va avtomatlashtirish imkoni oshishi hisobiga ish usulini 
oshirish va tannarxni kamaytirishga olib keladi; 
-ishlab chiqarish jarayonlarini yangi buyumga moslashda yuqori  darajali  
egiluvchanlik va mobillik imkonlarini nomoyon etadi; 
-yangi  buyum  ishlab  chiqarishni  yo`lga  qo`yishda  ishlab  chiqarishni  rostlash  va 
moslash jarayonlarini tezlashtiradi, arzonlashtiradi, qulaylik tug`diradi.  
Agregatlov  metodi  moxiyatiga  ko`ra  nafaqat  mashinasozlik,  asbobsozlik 
texnologik jarayonlari va  tamirlash ishlarida balki xalq xo`jaligining boshqa jabhalari 
qurilish, qishloq xo`jaligi hamda har xil xizmat turlarini modulli tashkil etishda o`ziga 
xos prototip usul sifatida nomoyon bo`ladi.   

---

 
101 
Unifikatsiyalashtirish va agregatlashtirishni qo`llashda texnik-iqtisodiy samaradorlik
 
Standartlashtirishning    bosh    maqsadi-tartiblashtirishdan  umumfoyda  olish 
bo`lganidek, 
uning 
asosiy 
metodlari 
bo`lmish 
unifikatsiyalashtirish 
va 
agregatlashtirishda ham samaradorlik muhim hisoblanadi. 
Ishlab  chiqarish  turiga  bog`liq  holda  samaradorlik  har  –xil  miqdor  va 
qonuniyatga ega bo`ladi(3.7-rasm).