|
1.2-rasm.
Tabiiy resurslarning turlari.
Xozirgi payitda turli tabiatshunos olim va mutaxassislar tomonidan aniqlangan,
zaxiralari mukammal xisob-kitob qilingan, samarali foydalanish soxalari tavsiflangan
va tabiatda mavjud barcha tur xomashiyo resurslarini, umumiy xolda sxema
ko’rinishida 1.2-rasmda ko’rsatilgan.
TABIIY RESURSLAR
TUGAYDIGAN
TUGAMAYDIGAN
TIKLANMAY
DIGAN
TIKLANADIGAN
K
OSMIK
ENERGIYA
ATMOSFERA
HAVOSI
RUDALI
MINERALLAR
O`
SIMLIKLAR
QUYOSH
ENERGIYASI
DENGIZ-OKEAN,
KO`L, DARYO VA
BOSHQA
SUV
MANBALARI
NORUDA
MINERALLAR
O`SIMLIKLAR
YER ICHKI
ENERGIYASI
YER OSTI SUVLARI
TABIIY GAZ,
NEFT, KO`MIR
VA
BOSHQALAR
JONZOT VA
XAYVONOT
OLAMI
DENGIZ-OKEAN
SUVLARINING
QIRG`OQQA URILISH
ENERGIYASI
ADABIY MUZLIKLAR
TARKIBIDAGI
SUVLAR
GIDROELEKTR
STANSIYA-LAR
ENERGIYASI
37
1.2-rasimda malumotlardan shuni xam tasavvur etish mumkin.Yerda mavjud
bo’lgan barcha tyrdagi tabiiy resurslar ikki xil gurux vaqt o’tishi bilan zaxirasi
qachonlardir tugaydigan va xech qachon tugamaydigan turlardan iborat ekan.Albatta,
ularning xar biri o’ziga xos sifat miqdoir ko’rsatkichlarga ega. Quyida yer osti
qatlamlaridanqazib olib, ular asosida turli-tuman modda-mahsulotlar va materiallar
ishlab chiqariladigan tabiiy resurslar to`g`risida fikr yuritamiz.
Litosfera tarkibidagi barcha tur tabiiy resuslarni, shartli ravishda, 3-guruxga
ajiratish mumkin; rudali, norudali va organogen birikmala.
Birichidan malum turdagi metallarni tutgan minerallar kiradi . Ularga
quydagicha geologik nomlanadigan mineralarni ko’rsatish mumkin ;
-Tarkibida temir [Fe] bo’lgan magnit, gamotit, limonit, minerallari.’
- alyuminiy [Al] li boksit, kaolinit kabi minerallar.;
- mis [Cu] tutgan xalkozin va xalkopirit kabilar;
- molibden [Mo] li molibdenit, volfram [Wo] bo’lgan volframit, shelit kabi
mineralar
va xokazolar.
Ikkinchi gurux-norudali mineral resuslar;
-
Gil [alyumosilikat] lar, jumlafdan, kaolinit, montmorillanit, glauzit,
poligorsit, sepiolit kabi yuqori darajada sorbentlik xususiyatiga ega bo’lgan
mineral jinslar,
-
Karbonat [kalsit, margel va boshqa] lar
-
Sulfide va sulfat [selistin, gips kabi] lar
-
Xar-xil kimyoviy oksid va tuz[masalan, osh tuzi galit, fosforli – apatit yoki
fosfat]lar.
Uchunchi gurux – organogen resurslar, yani ko’mir, neft, tabiiy gaz va
boshqalar.
Xulosa qilinsa. Yer tashqi qattiq po’stlog’I [litosfera] va uning tarkibida turli xil
organogen va noorganik mineral birikmalarning vujudga kelishi, ularning shu kungi
sifat va miqdor ko’rsatkichlarda namoyon bo’lishi negizida kimyoviy reyaksiya –
jarayonlarining o’rni nixoyatda katta.
38
Ular turli davirlarda xar xil bosqich va shart –sharoitda tabiiy xolda amalga
oshadi.Bunda juda kichik janzodlar, yani mikroorganizimlar, albata biogatalizator
vazifasini o’tagani xam yaxshi malum. Xullas tabiiy resuslarni tabiiy sharoitda takror
o’tkazib va tezlik bilan xosil qilib bo’lmaydi. SHuning uchun xam barcha xayotiy
muxum tabiy omillar shu jumladan xomashiyo resuslariga oqilona munosabatda
bo’lmoq va standartlashtirishda asosiy omilar sifatida xisoblash darkor.
Yer shari litosferasi ustida, uning bio qobig’i-biosfera mavjud.Bioqobiq tarkibini
tashkil etuvchi tirik organizimlar to’g’risida fikir yuritilganda, birinchi navbatda , ko’z
oldimizga Yer yuza qisimidagi o’t-giyox va turli xil o’simliklar, xar xil xashorat va
xayvonat olami gavdalanadi.Ularni xar bir kishi o’z xayoti davomida ko’rishi
muqqrrar. Lekin, yer bioqobig’i tarkibida yana shunday unsurlar xam borki, ularni
faqat optik mikroskop yoki elektron mikroskoplar vositasidagina ko’ra olish mumkin.
Masalan, suv va xavo tuproq va tosh tarkibidagi mikroorganizim- bakteriya kabilar ana
shular jumlasidandir. Bioqobiq tarkibining juda kata qismini tashkil qiladi, albatta.
Ular ham xilma xil. Biroq hamma turdagi o`simlik olamini birlashtiradigan umumiy
xossa shundan idoratki, ular havodan karbonat angidrid gazini o`zlariga yutib, karbon
elementini kimyoviy bog`lab(assimlyasiyalab) o`z tanalarida har xil va polisaharid
organik mahsulotlar, masalan, turlicha tarkib-tuzilmadagi saharid va polisaharidlarni
sintez qilishadi. Bunda shunisi axamiyatliki, tashqi muhitga toza kislarod ajratib
chiqaradi. Demak, barcha turdagi tirik jonzotu-, shu jumladan, inson uchun eng
birinchi zarur hayotiy omil xisoblanadigan sof kislarod gazining xavo muxitida
uzluksiz bo’lib turishi o’simliklar tufaylidir.
Yer bioqobig`ining hozirgi tarkib-tuzilma, shakl va ko`rsatkichlariga etib
kelguniga qadar, kurrai-zaminda mavjud bo`lgan turli-tuman abiogen omil va
jarayonlar ta`sirida bo`lgan. Yerda doim vulqon otilib turgan, shuningdek, zilzila va
tog` ko`chish paytlarida yer yoriqlaridan atmosferaga kata miqdorda turli xil gazlar,
shu jumladan, karbonat angidridi ham ajralib chiqqan. Ularning aksariyati, o`simliklar
tamonidan o`zlashtirilgan va, privord-natijada, tabiiy kechadigan fotosintez jarayonlari
tufayli kislarodga boy havo muhiti barpo etilib turilgan. Havodagi kislarod gazining
39
muayyan qismi, Quyosh nuri va energiyasi vositasida, kimyoviy o`zgarib ozon
gazi(stratosfera qatlamida joylashgan)nihosil qilgan deyish mumkin.
Xullas atmosferaning kislarod gazi bilan boyib turilishi o`simliklarning
ahamiyati juda katta. Ikkinchi tamondan, o`simliklar jonzotu- xayvonlar olami hamda
insoniyatga eng zarur ozuqa modda-mahsulotlar, nihoyat, yashash makoni-manziliniu
yahshilash uchun kerakli materiallar manbalari vazifasini o`taydi. Bu o`ta muhim
hayotiy omil atmosferani shakillantiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
