Standartlashtirish asoslari

 
7.5. Xizmatlar sohasida standartlashtirish 
Asosiy  qoidalar.  O`tgan  asrning  90-yillari  o`rtasida  xizmatlar  eksporti  1  trln 
dollarni (AQSH) yoki jahon savdosining 21% tashkil qildi. 1995-yilda jahon bozorida 
xizmatlar 1230 mlrd AQSH dollariga taklif etildi, bu jahon savdosi umumiy hajmining 
25% ni tashkil etadi. Xizmatlar savdosi 1994 yildagi 8,0% dan 1995-yilga kelib, 14% 
gacha  oshdi.  Bunda  Londonda  bo`lib  o`tgan  ISO  Bosh  Assambleyasining  yubiley 
majlisida  takidlanishicha,  xizmatlar  ko`rsatish  sur’ati  sanoat  mahsulotini  ishlab 
chiqarish  sur’atidan  yuqori  bo`lgan.  ISO  Bosh  Assambleyasi  aynan  ushbu  sababli 

---

 
214 
xizmatlar  sohasida  standartlashtirishni  yaqin  yillarga  asosiy  ustun  yo`nalish  sifatida 
belgilaydi. 
Butun  dunyoda  xizmatlarning  iqtisodiyotdagi  ulushi  o`sib  bormoqda.  Xalqaro 
savdoda  sayohat  xizmatlari  va  transportda  tashish  xizmatlari  oldindan  bormoqda. 
Bulardan  keyin  –  moliya  xizmatlari  (bank,  sug`urta,  maslahatlar),  lizingli, 
distrib’yuterlik, ta’lim, sog`liqni saqlash, auditorlik, fraxt (kemalarni kira qilish) trast, 
reklama  xizmatlari  o`rin  oladi.  Xizmatlar  sohasida  savdo  bo`yicha  Bosh  bitim  (JST 
XSBB) mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega. Bunda har 
bir  mamlakatning  xizmatlar  sifatini  va  xizmat  ko`rsatuvchi  shaxslar  va  firmalarning 
vakolatini kafolatlash uchun o`z xizmatlar bozorini tartibga solish huquqi tan olinadi. 
Bunday  holatdan  kelib  chiqqan  holda,  xizmatlar  sifatiga  va  xavfsizligiga 
talablarni o`z ichiga olgan, xalqaro savdoda zarur bo`lgan standartlarni ishlab chiqish 
va qo`llanishga katta ahamiyat beriladi. 
Milliy  standartlarni  yaratuvchilar  orasida  xizmatlar  sohasidagi  qator  xalqaro 
standartlar  tan  olindi,  chunki  bunday  standartlar  ishlab  chiqaruvchilar,  xizmatlarni 
yetkazib beruvchilar va iste’molchilar uchun ham birdek foyda keltiradi. 
Xizmatlar  sohasida  standartlashtirish  umumiy  holda  quyidagi  yo`nalishlar 
bo`yicha amalga oshiriladi: 
–  muayyan  turdagi  (masalan,  sayohatchilik,  mehmonxonada,  umumiy 
ovqatlanish, tibbiyot, ta’lim, yo`lovchilarni avtomobil’ transportida tashish, temir yo`l, 
havo  transportida  tashish,  avtoservis,  kimyoviy  tozalash,  ijtimoiy  xizmat  ko`rsatish, 
sartaroshxona va h.k.) xizmatlarga milliy standartlarni yaratish; 
– muayyan xizmatlar sohasida sifat tizimiga standartlarni ishlab chiqish; 
–  mijozlar  bilan  muloqatda  bo`lish  uchun  firmaning  me’yoriy  hujjatlarini 
(xizmatlar  standartlari,  spetsifikatsiyasi,  kataloglari  nomenklaturasi  va  tafsilotlarini) 
ishlab chiqish. 
Xizmatlar  sohasidagi  standartlar xalqaro standartlar,  me’yorlar  va qoidalar bilan 
uyg`unlashtirilgan  bo`lishi,  xizmatlar  sifatiga  va  xavfsizligiga  talablarni  o`z  ichiga 
olishi lozim, bu xizmatlarni sertifikatlashtirishda asosiy shart bo`ladi. 
Xizmatlar sohasida quyidagi asosiy atamalar va ta’riflar qo`llaniladi: 

---

 
215 
Xizmatlar
  –  yetkazib  beruvchi  va  iste’molchilarning  o`zaro  bevosita  ta’siri  va 
yetkazib  beruvchining  iste’molchining  ehtiyojlarini  qondirish  bo`yicha  ichki 
faoliyatning natijasidir. Ular quyidagicha izohlanishi mumkin. 
1 Yetkazib beruvchi yoki iste’molchi xodimlar yoki jihozlar bilan o`zaro ta’sirida 
namoyon bo`lishi mumkin. 
2  Iste’molchining  yetkazib  beruvchi  bilan  bevosita  o`zaro  ta’siri  xizmatlarni 
ko`rsatishda muhim omil bo`lishi mumkin. 
3  Moddiy  mahsulot  turlarini  yetkazib  berish  yoki  ulardan  foydalanish 
ko`rsatiladigan xizmatlarning bir qismi bo`lishi mumkin. 
4 Xizmatlar moddiy mahsulotni ishlab chiqarish va yetkazib berish bilan bog`liq 
bo`lishi mumkin. 
Xizmatlar  turi  –  Umumiy  texnologik  belgilari  bilan  tavsiflanuvchi  bir  turli 
xizmatlar to`plami. 
Mustaqil  Davlatlar  Hamkorligi  Davlatlararo  statistik  qo`mitasi  tomonidan 
mahsulot (mollar va xizmatlar) ning Modelli statistik tasniflagichi ishlab chiqilgan. Bu 
tasniflagichga muvofiq xizmatlarning quyidagi turlari o`rnatilgan: 
– savdodagi xizmatlar; 
–  transport  vositalarini,  shaxsiy  foydalanish  buyumlari  va  maishiy  mollarni 
ta’mirlash bo`yicha xizmatlar; 
–  transport  xizmatlari  (avtomobil’,  temir  yo`l,  havo  yo`llarida  tashish,  shahar 
transporti xizmatlari); 
– sayohat shu’basining (sayohat - ekskursiya) xizmatlari; 
– pochta va aloqa xizmatlari; 
– moliya xizmatlari; 
– sug`urta xizmatlari; 
– ta’lim xizmatlari; 
– sog`liqni saqlash xizmatlari; 
– kommunal xizmatlar; 
– dam olish, madaniy va sport tadbirlarini tashkillashtirish bo`yicha xizmatlar. 

---

 
216 
Moddiy  xizmatlar  –  xizmatlar  iste’molchisining  moddiy-maishiy  ehtiyojlarini 
qondirish bo`yicha xizmatlar. 
Izoh – Moddiy xizmatlar buyumlarning iste’mol xossalarini tiklash (o`zgartirish, 
saqlash)  yoki  fuqarolarning  buyurtmalari  bo`yicha  yangi  buyumlarni  tayyorlashni, 
shuningdek,  yuklar  va  odamlarning  joydan-joyga  ko`chishi,  iste’mol  qilish  uchun 
sharoitlar yaratishni ta’minlaydi. Jumladan, buyumlarni ta’mirlash va tayyorlash bilan 
bog`liq  bo`lgan  maishiy  xizmatlar,  turar  joy-kommunal  xizmatlari,  umumiy 
ovqatlanish xizmatlari, transport xizmatlari va h.k. moddiy xizmatlar tarkibiga kirishi 
mumkin. 
Ijtimoiy-madaniy  xizmatlar  –  Ma’naviy,  intellektual  ehtiyojlarni  qondirish 
bo`yicha  va  iste’molchining  me’yoriy  hayot  faoliyatini  saqlash  bo`yicha 
ko`rsatiladigan xizmatlar. 
Izoh  –  Ijtimoiy-madaniy  xizmatlar  sog`liqni  saqlash  va  tiklashni,  shaxsning 
ma’naviy  va  jismoniy  rivojlanishini,  kasbiy  mahoratini  oshirishni  ta’minlaydi. 
Ijtimoiy-madaniy  xizmatlarga  tibbiyot  xizmatlari,  madaniy  xizmatlar,  sayohat,  ta’lim 
va h.k. xizmatlar kirishi mumkin. 
Xizmatlarga  standart  –Xizmatlarning  o`z  vazifasiga  muvofiqligini  ta’minlash 
uchun xizmatlar qoniqtirishi lozim bo`lgan talablarni o`rnatuvchi standart. 
Izoh  –  Xizmatlarga  standartlar  kir  yuvish,  mehmonxona  xo`jaligi,  transport, 
avtoservis, aloqa, sug`urta, bank ishi, savdo kabi doiralarda ham yaratilishi mumkin. 
Xizmatlar  sohasida  standartlashtirishning  maqsadi  xizmat  ko`rsatish  sifatini  va 
samaradorligini  me’yoriy  ta’minlash  va  xizmat  iste’molchilarining  manfaatlarini 
himoya qilishdan iborat. 
Xizmatlarni 
ko`rsatish 
sohasida 
standartlashtirishning 
asosiy 
vazifalari 
quyidagilardan iborat: 
  –  xizmatlar  sifati  ko`rsatkichlarining  nomenklaturasini  va  buyurtmachilarga 
xizmat ko`rsatish me’yorlarini o`rnatish; 
  –  buyurtmachilarga  xizmat  ko`rsatish  sifatiga  istiqbolli  talablarni  va  bularni 
tekshirish usullarini o`rnatish; 
– xizmat ko`rsatish texnologik jarayonlariga istiqbolli talablarni o`rnatish; 

---

 
217 
  –  xizmatlarning  xavfsizligi,  aholining  sog`ligini  himoyalash,  atrof  muhitni 
muhofazalash, xizmatlarning  o`z  vaqtida  aniq  bajarilishi, xizmatlarning  ergonomiklik 
va estetikligini va xizmat ko`rsatish sharoitlarini ta’minlovchi talablarni o`rnatish; 
  –  O`zbekiston  sertifikatlashtirish  milliy  tizimi  qoidalariga  muvofiq  xizmatlarni 
sertifikatlashtirishga talablarni o`rnatish; 
  –  xizmatlarni  ko`rsatish  jarayonida  qatnashuvchi  korxonalarning  faoliyatini 
muvofiqlashtirishni ta’minlash; 
  – xizmatlarning puxtaligi, ishonchliligi bo`yicha talablarni o`rnatish; 
  – xizmatlarni sifat va (yoki) miqdor jihatdan baholash usullarini o`rnatish; 
  –  xizmatlarni  ko`rsatish  sohasida  sifatni  boshqarish  va  standartlashtirish 
doirasidagi asosiy tushunchalarga oid ta’riflarni o`rnatish.
 
  Xizmatlar  sohasida  standartlashtirishning  asosiy  nizomlariga  muvofiq  bir  turli 
xizmatlarning  muayyan  turlariga  standartlar  ishlab  chiqiladi.  Bunday  standartlar 
xizmatlarning  asosiy  tafsilotlariga  va  xizmatlarni  ko`rsatish  sharoitlariga  umumiy 
talablarni  o`z  ichiga  oladi:  xizmatlarning  nimaga  mo`ljallanganligi,  ishonchliligi, 
puxtaligi;  iste’mol  usuli,  tavsifi;  xavfsizligi;  o`z  vaqtida  va  aniq  bajarilishi; 
ergonomiklik;  odoblik;  ekologikligi;  qulay  va  shinamligi;  majmuiligi;  kafolatni 
ta’minlash; mijozga nisbatan xushmuomilalik, ziyraklik; o`zaro muloqat va b. 
  Xizmatlarning  xavfsizligini  ta’minlash.  Xizmat  iste’molchilari  va  atrof  muhit 
uchun  xizmatlar  xavfsizligini  ta’minlashning  muhimligini  hisobga  olib,  xizmatlarni 
ko`rsatishda  xavfsizlik  majburiy  talablarini  belgilovchi  me’yoriy  hujjatlarni  ishlab 
chiqish asosiy nizomlarini o`rnatuvchi O`zbekiston davlat standarti qabul qilingan. 
  Xizmatlarning  xavfsizligi  –  yetkazilgan  zarar  yoki  putur  joiz  darajada 
cheklangan holat. 
  Izoh – Xavfsizlik sifat jihatlaridan biri bo`ladi. 
  Atrof  muhit  muhofazasi  –  Atrof  muhitni  xizmatlarning  salbiy  ta’sirlaridan 
himoyalash. 
  Xizmat  ko`rsatish  sharoitlari  –  Xizmatlarni  olish  jarayonida  buyurtmachiga 
ta’sir etuvchi omillar majmui. 

---

 
218 
Bir  turli  xizmatlar  guruhiga  yoki  yuqoriroq  malakali  xizmatlar  guruhiga 
(xizmatlar  turiga)  alohida  standartda  umumiy  talablar  o`rnatiladi.  Bunday  talablar: 
xizmatlarni  olayotgan  istemolchilarning,  xizmat  ko`rsatilayotgan  va  xizmat 
ko`rsatuvchi  subyektlar,  xizmatlarning  boshqa  iste’molchilari  va  bajaruvchilarining 
hayoti  va  sog`ligiga  xizmatlarning  xavfsizligini  ta’milaydi;  xizmatlarni  olayotgan 
iste’molchilar  mulkining  saqlanishi;  atrof  muhit  uchun  xavfsizlik;  xizmatlarni 
ko`rsatish  xonalarining  xavfsizligini  va  xonalarning  moddiy-texnikaviy  jihozlanishini 
ta’minlaydi. 
Agar  xizmatlar  sifati,  shu  jumladan  xavfsizligi  xizmat  ko`rsatuvchiga  (xodimga) 
ko`p  jihatdan  bog`liq  bo`lsa,  standartga  «Xizmat  ko`rsatuvchi  xodimlarga  talablar» 
bo`limi  kiritiladi.  Bunday  talablarga  quyidagilar  kiradi:  xizmatlarni  ko`rsatuvchi 
xodimlar  malakasi;  sog`ligi;  yoshi;  jinsi;  tashqi  ko`rinishining  shinamligi;  so`zlashuv 
madaniyati;  shaxsiy  gigiena  qoidalarining  bajarilishi;  xushmuomilalik  (odoblik,  tez 
do`stlashuv);  attestatlash  tartibi  va  xodimlarning  o`rnatilgan  talablarga  muvofiqligini 
tasdiqlaydigan hujjatlar. 
Keltirilgan  ko`rsatkichlarga  rioya  qilishlik  xizmatlarni  olayotganlarning 
psixologik xavfsizligini ta’minlaydi. 
Masalan,  maishiy  elektr  mashinalar  va  priborlarni  ta’mirlash  va  ularga  texnik 
xizmat  ko`rsatish umumiy  texnikaviy  shartlariga standart elektr  priborlarni  ta’mirlash 
tasnifini, umumiy texnikaviy talablarni, xavfsizlik talablarini, qabul qilish qoidalarini; 
tekshirish, tashish va saqlash usullarini, kafolatni o`rnatadi. 
Umumiy  texnik  shartlar  standartining  talablariga  muvofiq  sovitgichlar, 
konditsionerlar,  yuvish  mashinalari,  elektr  plitalari  va  h.k.  ni  ta’mirlash  va  texnik 
xizmat  ko`rsatishga  texnik  shartlarning  alohida  standartlari  ishlab  chiqiladi.  Bu 
standartlar har bir turdagi pribor uchun muayyan talablarni o`rnatadi. 
Yo`lovchilarni  tashish  bo`yicha  transport  xizmatlarining  sifat  ko`rsatkichlari 
nomenklaturasiga standart yo`lovchilarni tashish barcha turida qo`llaniladi va quyidagi 
ko`rsatkichlarni  o`z  ichiga  oladi:  axborot  xizmati,  qulay  va  shinamlik,  tezlik,  o`z 
vaqtida bajarilishi, yukning saqlanuvchanligi, xavfsizlik. 

---

 
219 
Temir  yo`l  transportida  xizmatlarini  ko`rsatishda  me’yoriy  hujjatda  favqulodda 
vaziyatlar  sodir  bo`lgan  sharoitlarda  yo`lovchilarning  va  xizmat  ko`rsatuvchi 
xodimlarning  hayotiga  xavf  tug`ilganda  poezdlarning  harakati  tartibi  va  manevrli 
ishlar tartibi belgilangan. Manevrli ishlarni bajarish, poezdlarni xavfli yuklar solingan 
vagonlar bilan qo`shishda va yo`lda ketayotganda alohida tartib o`rnatiladi. 
Aviayo`lovchilarni  tashishda  uchish  xavfsizligini  ta’minlash  uchun  profilaktik 
tashkiliy va texnik tadbirlar majmui ko`riladi. Bu tadbirlar aviatsiyada sodir bo`ladigan 
va  sodir  bo`lishi  mumkin  bo`lgan  vaziyatlarning  oldini  olishi  lozim,  yo`lovchilarni, 
bagajni,  yuklarni  va  pochtani  tashish  jarayonini  bajarishda  ishlarning  barcha 
bosqichlarida xavfsizlik ta’minlanishi lozim. 
Sayohat-turistik xizmatlar umumiy texnik shartlar standartida belgilangan. Texnik 
shartlarga  ko`ra  sayohatchilarning  hayoti  va  sog`ligi  uchun  tavakkallikning  joiz 
darajasi  ta’minlanadi.  Sayohatda  tavakkallik  faktorlari:  jarohatlanish,  atrof  muhit 
ta’siri,  yong`in  xavfi,  biologik  ta’sir,  asabning  buzilishi,  nurlanish  xavfi,  kimyoviy 
ta’sir, chang va gazlar ta’siri va b. bo`yicha tasniflanishi mumkin. 
Xizmatlar  sifatini  baholash.  Xizmatlar  sifati  mahsulot  (mollar  va  xizmatlar) 
statistik  Model’  tasniflagichiga  muvofiq,  ko`rsatiladigan  xizmatlarning  har  bir  turi 
uchun xos sifat ko`rsatkichlari nomenklaturasiga asosan baholanadi. 
Buyumlarni  tayyorlash  va  ularning  iste’mol  xossalarini  tiklash  bilan  bog`liq 
bo`lgan  yoki  bog`liq  bo`lmagan  xizmatlar  sifat  ko`rsatkichlarining  qo`llanilishi  O`z 
DSt  1008:2001  «Xizmatlar  sifatini  baholash  metodikasi.  Asosiy  qoidalar»  da 
belgilangan.  Bunda  mahsulot  sifati  ko`rsatkichlari  tizimiga  oid  davlatlararo 
standartlarga  rioya  qilinadi.  Bu  standartlar  asosida  xizmatlar  sifatini  baholash 
metodlarini o`rnatuvchi tarmoq me’yoriy hujjatlari yaratilishi lozim. 
Umuman,  xizmatlar  sifat  ko`rsatkichlarining  nomenklaturasi  ushbu  turdagi 
xizmatlarning  o`ziga  xos  xususiyatlari  va  bunda  yechiladigan  masalalar,  xizmatlarni 
baholash  yoki  tahlil  maqsadlariga  muvofiq  ko`rsatkichlarning  boshlang`ich 
nomenklaturasidan kelib chiqqan holda tanlanadi. 
Xizmatlarning  sifat  ko`rsatkichlari,  umumiy  holda,  birinchi,  ikkinchi,  zarur 
bo`lganda esa, uchinchi ko`rsatkichlar darajasi bo`yicha taqsimlanadi : 

---

 
220