Standartlashtirish asoslari

tirqish
ni ta’minlab qo`nimdir. 
Taranglik bilan qo`nim  – birikmada 
taranglik
ni ta’minlab  
O`tishli qo`nim – talab qilinganda tirqish va talab qilinganda taranglikni ta’minlab 
beradigan qo`nimdir. 
 
6.3. Mashinasozlik detallari sirtlari notekislik turlari 
Detallarga har qanday ishlov berilganida asosan keskich bilan materialni kesishda 
ideal  tekis  sirtlar  hosil  qilib  bo`lmaydi.  Chunki,  tebranishlar,  ishlov  beruvchi 
asbobning  notekisligi,  xomaki  mahsulot  materialining  bir  xil  emasligi  uzatish  va 
kesish  tezligining  doimiy  emasligi  natijasida  asboblaming  kesuvchi  qirralari  va 
jilviriash  toshlarining  donalari  bir  biriga  yaqin  joylashgan  notekislik  va  taroqsimon 
ko`rinishidagi  izlar  qoldiradi.  Hamma  notekisliklar  birgalikda  ko`rilayotgan  sirtning 
g`adir budirligi deyiladi. 
Yuza  g`adir  budirligi 
deb,  ma'lum  uzunlikda  ko`rilayotgan,  nisbatan  kichik 
qadamga  ega  bo`lgan  notekisliklar  yig`indisi  (majmui)  ga  aytiladi.  Ta'rifdan  ko`rinib 
turibdiki, sirtdagi notekisliklar  yuza  g`adir  budirligi deyilayapti  va  ma'lum  uzunlikda 
aniqianayapti (Ya’ni baholash detalning butun sirtida, maydonida va uzunligida emas, 
"faqat" ma'lum uzunlikda bajarilmoqda). 
Sirtlarning 
g`adir 
budirligi 
detallar 
ishining 
sifat 
ko`rsatkichlarini 
yomonlashtiradi.  Qo`zg`aluvchan  o`tqazishlarda  g`adir  budiriik  sirtlarning  tezda 
yemirilib  ishdan  chiqishiga  olib  keladi,  chunki  metaldan  tayyorlangan  detallar 
ishlaganda  yeyiladi,  metall  uvoqlari  moy  bilan  aralashadi  va  sirtlarning  yeyilish 
jarayonini  yanada  tezlashtiradi.  Taranglik  o`tqazishda  g`adir  budiriik  birikma 
mustahkamligini kamaytiradi, chunki ishlab chiqarish vaqtida val o`lchami oshirilgan, 
teshik o`lchami esa kamaytirilgan bo`ladi va g`adir budirliklaming yeyilishi natijasida 

---

 
174 
birikmadagi taranglik bo`shashadi. Sirtlarning g`adir budirligibirikmalarning zichligini 
va zanglashga chidamliligini yomonlashtiradi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yuza g`adir budirligi baholanayotgan chiziq, asos chizig`i deyiladi. 
Asos  uzunligi  deb,  shunday  asos  chizig`iga  aytiladiki,  unda  Notekislikilarni 
tasvirlovchi noaniqliklar bo`lishi shart va ularni son jihatidan aniqlash mumkin. 
G`adir budirliklarning son qiymatlari yagona asosga nisbatan aniqlanadi. Yagona asos 
(profil)  da  o`lchanayotgan  yuza  g`adir  budirliginmg  o`rta  geometrik  og`ishi  nolga 
intilishi kerak. 
G`adir  budirlikni  miqdoriy  baholash  uchun  notekisliklar  turiga  qarab  har  xil  chiziq 
olinadi. Bizda va ko`plab jahon davlatlarida asos chizig`i qilib profilning o`rta chizig`i 
olinadi . 
Profitning  o`rta  chizig`i  "m"  deb,  nominal  sirt  profili  shakliga  ega  bo`lgan  va  asos 
uzunligi  oralig`ida  proffi  nuqtalari  orasidagi  masofalar  yp  yz  y  kvadratlari  yig`indisi 
shu chiziqqacha minimal bo`lgan, haqiqiy profilni bo`luvchi asos chizig`iga aytiladi. 
Ishlangan sirtning notekisligi. 
















5
1
min
5
1
5
1
5
)
min
5
...
min
2
min
1
(
)
5
...
2
1
(
i
hi
i
imaх
h
h
h
h
maх
h
maх
h
maх
h
z
R

---

 
175 
Notekislikining  son  qiymatini  o`rta  chiziq  profiliga 
"OX"-m 
nisbatan 
aniqlanishi “M”tizim deb ataladi. Asos uzunligi davlat standarti xalqaro ISO R468 
va  MXDda  ST  SEV  638-77,  O`z  RST-640-95,  GOST  2789-73  bo`yicha  quyidagi 
qatordan  aniqlanadi;  0,01;  0,03;  0,08;  0,25;  0,8;  2,5;  8;  25  mm  larda  Notekisliki 
qiymatlari  aniqlanadi,  agar  bunda  ishonchsizlik  bo`lsa,  detal  yuzasining  bir  necha 
joyidan o`lchanadi. 
Agar profil taroqsimon cho`qqilarining kesimidan o`rta chiziq 
"OX"-m 
o`tkazib, 
uning  ayrim  nuqtalaridan  shu  chiziqqa  perpendiqo`lyar  tushirsak, 
U
p
  U
2
va  h.k. 
masofalar yig`indisining 
n 
songa bo`linmasi sirtning berilgan kesimidagi profilining 
o`rta arifimetik og`ishi bo`ladi va 
R  
bilan belgilanadi. 
 
 
 
 
 
Bu 
R
a
mezon  Notekislikini  baholashda  ishlatiladi.  G`adirbudirlikni  baholashda 
ikkinchi  mezon  notekislik  balandligi 
(R
z
bilan  belgilanadi)  ham  qo`llaniladi. 
R
z
kattaligini aniqlashuchun 
"m
"o`rtachizig`iga parallel qilib sirt profilidan pastroqda 
chiziq  o`tkaziladi  va  unga  cho`qqilarning  eng  yuqori,  tublarining  eng  past 
nuqtalaridan perpendiqo`lyar tushiriladi (
h1, h2,UhlO,
). 
Notekisliklar kattaligi 
R
z
sifatida beshta eng  yuqori  nuqtalaming va beshta  eng 
pastki tub masofalarining o`rta qiymatlari qabul qilinadi. 
 
 
 
 
 
yoki 
R
z
ni profilning asos uzunligi chegarasidagi eng katta maksimumlar va eng kichik 
minimumlar besh nuqtalarida o`rtacha arifmetik qiymatlari yig`indisining mutloq 
dx
y
n
R
R
dх
y
n
a
R
yok i
n
i
i
y
n
n
n
Y
Y
Y
a
R
a











0
1
0
1
1
1
...
2
1












5
1
min
5
1
5
1
i
i
i
im aх
z
H
H
R

---

 
176 
og`ishi deb ham hisoblash mumkin
 R
a
va  
R
z 
kattaliklarining chegaraviy qiymatlari 
standartlashtirilgan (GOST 2789-73 va ST SEV 638-77). 
Notekisliki parametrlarini me'yorlashtirish
 
Notekislikini  jahonda  baholashning 30 dan  ortiq  har  xil  parametrlari  ma'lum. 
Bizda  (O`z  RST-640-95,  GOST  2789-73)  va  bir  nechta  jahon  davlatlarida 
Notekislikini baholashning mezonlari sifatida 6 ta parametrlar olingan, bulardan 
3  tasi notekisliklar balandligini  (vertikal  parametrlar)  va  yana  3  tasi notekisliklarning 
qadamiy o`lchamlarini (gorizontal parametrlar) baholaydi.