Sport menejmenti va iqtisodiyot

16-mavzu: Korporativ boshqaruv muammolari va istiqbollari
Reja:
1. Korporativ boshqaruvning milliy modelini shakllantirish

2. O‘zbekistonda korporativ boshqaruvning shakllanish muammolari va uni takomillashtirish yo‘nalishlari
Korporativ boshqaruvning milliy modelini shakllantirish

Turli mamlakatlarda korporatsiyalarni boshqarish tarkibi korporativ munosabatlarni tartibga soluvchi qonunchilik asoslari, muayyan mamlakatda yuzaga kelgan xarakterli boshqaruv tarkibi kabi omillar bilan belgilanadi. Har bir mamlakatda korporatsiyalarni boshqarish tarkibi uni boshqa mamlakatlar tarkibidan farqlab turadigan ma’lum bir elementlarga ega.

Tadqiqotchilar korporatsiyalarni boshqarishning uchta asosiy modeli: ingliz-amerika modeli, nemis modeli va yapon modelini ajratib ko‘rsatadi. Dastlabki ikki model rivojlangan kapital bozorlarida hukmronlik qiladi. Ingliz-amerika modelini ko‘rib chiqishda uning shaxsiy jamg‘armalarni fond bozori orqali harakatga solish darajasining yuqoriligi, kapitalning kompaniyalar va tarmoqlar orasida oson ko‘chib o‘tishi, shuningdek, kompaniyalarning axborot jihatidan ochiqlik darajasi yuqoriligi kabi asosiy afzalliklarini ajratib ko‘rsatish zarur. Modelning kamchiliklari sifatida asosan qisqa muddatli maqsadlarga yo‘naltirilganlik, investitsiya loyihalari daromadliligiga talablarning qattiqligi va h.k.ni ko‘rsatish mumkin. Nemis modelining afzalliklari uzoq muddatli strategiyaga moyillik, kompaniyalar moliyaviy barqarorligining yuqoriligi hisoblanadi. Kamchiliklar esa mayda aksiyadorlar huquqlariga etarli e’tibor qaratilmaslik, axborotning ochiqlik darajasi pastligidan iborat. Korporativ boshqaruv milliy modelini shakllantirish istiqollarini baholashda real ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tahliliga tayanish lozim. O‘zbekistonda korporativ boshqaruvning mavjud klassik modellari elementlarini qamrab olgan o‘zining, o‘ziga xos modeli shakllanmoqda.

Amalda O‘zbekistonda hozirgi paytda rasman barcha an’anaviy modellarning tarqoq holdagi tarkibiy qismlari mavjud: nisbatan maydalab yuborilgan mulk (biroq nolikvid bozor va kuchsiz institutsional investorlar), nazorat va mulkni bir erga to‘plashning yaqqol va barqaror tendensiyasi (biroq to‘g‘ri keladigan moliyalashtirish va samarali monitoringsiz), har xil turdagi murakkab korporativ tarkiblar shakllanishi (biroq biron-bir turga moyillik yo‘q). Quyidagi tendensiyalarni ham ko‘rsatib o‘tish mumkin:

 moliya-sanoat guruhlarining gurkirab rivojlanishi bilan O‘zbekistonda yapon modeli – bank nazorati va moliyalashtirishga asoslangan, nisbatan yopiq model tomon burilish ro‘y berdi;

 ingliz-amerika modeli bilan o‘xshashliklar qayd etildi: modelda ham birinchi navbatda kompaniya qiymatini, uning qisqa muddatli istiqboldagi foydasini oshirishga yo‘naltirilgan faoliyat rag‘batlantiriladi;

 boshqaruv tizimi yuqori moslashuvchanligini qo‘llab-quvvatlash, kompaniyalarning tashqi muhit, yangiliklar va riskka moslashuviga yo‘nalganlikni ham qayd etish mumkin.

Shu tariqa, O‘zbekistonda shunday vaziyat yuzaga keldiki, bu erda korporativ boshqaruv tizimlarining bironta turi etakchilik qilmaydi, korporativ boshqaruv milliy modeli esa endi shakllanish bosqichida turibdi.

Umuman O‘zbekistonda korporativ boshqaruv milliy modelini rivojlantirishning asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilarni alohida ko‘rsatish zarur:

 korporatsiyalarda mulkni qayta taqsimlash uzluksiz jarayoni;

 ko‘plab insayderlarning (menejerlar va yirik aksiyadorlar) korporatsiya aktivlarini «chiqarish» va moliyaviy oqimlar nazorati bilan bog‘liq o‘ziga xos motivatsiyalari;

 korporativ boshqaruv an’anaviy «tashqi» mexanizmlari sust yoki g‘ayriodatiy roli (qimmatli qog‘ozlar bozori, bankrot, korporativ nazorat bozori);

 aksiyadorlik kapitalida davlat ulushining kattaligi hamda boshqaruv va nazoratning kelib chiqadigan mammolari;

 samarasiz yoki tanlanma (siyosiylashtirilgan) davlat inforsmenti (aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish sohasida qonunchilik nisbatan rivojlangan holatda).

Shu bilan birga korporativ boshqaruv milliy modelining rivojlanishini qiyinlashtiradigan konseptual xarakterli qator muammolar mavjud:

1. O‘tish davri iqtisodiyotiga ega mamlakatlar uchun korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirishning umumiy yondashuvi va umumiy yo‘nalishi yo‘qligi. Masalan, Djozef Stiglist 1999 yil mulk va boshqaruv o‘rtasidagi aloqalar muammolari nuqtai nazaridan agentlik munosabatlari zanjirini qisqartirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadagina insayderlar roliga e’tiborni kuchaytirish zarurligini qayd etgan. Xuddi shu yili Evropa taraqqiyot va tiklanish banki keyingi o‘n yillik uchun eng muhim yo‘nalishlardan biri sifatida «issiq joy topib olgan insayderlar»ga qarshi kurash zaruratini ko‘rsatib o‘tgan.

2. Kengroq ma’noda mulk huquqining iqtisodiy tabiati masalasi «sof» nazariya doirasidan chiqadi — oxirgi paytlarda u xo‘jalik yuritish siyosatining dolzarb muammolari (masalan, xususiylashtirish natijasida vujudga kelgan muammolar) tobora ko‘proq bog‘lanmoqda.

3. O‘zbekistonda korporatsiyalar mulk strukturasi endi shakllanish bosqichida turibdi, aksiyadorlik kapitalini konsolidatsiyalash jarayonlari ham davom etmoqda, shu boisdan korporativ boshqaruv strukturasining u yoki bu klassik modeliga moyillik haqida gapirishga hali erta.

4. O‘zbekistonda affilyatsiyalangan munosabatlar va benefistiar egalik qilish muammolari o‘tkir muammolardan sanaladi.